Mała Synagoga w Płocku

---

Historia

Budowa i losy przedwojenne

Rozpoczęcie budowy synagogi miało miejsce w 1810 roku. Proces ten wydłużył się znacząco z powodu konfliktu z biskupem Adamem Michałem Prażmowskim, który uważał, że synagoga jest zbyt blisko bazyliki katedralnej Najświętszej Marii Panny. Po długotrwałych zawirowaniach budowę zakończono, a obiekt został uroczyście otwarty; przyjmuje się, że już w 1820 roku był w użyciu, chociaż niektóre źródła wskazują na rok 1822. Już wówczas jednak synagoga znajdowała się w złym stanie technicznym, co było wynikiem nie tylko długotrwałego wstrzymania prac budowlanych, ale również faktu, iż część budynku usytuowana była na dawnych średniowiecznych fosach obronnych. W związku z tym, budowla osiadała nierówno na gruncie.

Budynek synagogi pełnił funkcje edukacyjne i obrzędowe, mieszcząc w sobie szkołę religijną oraz siedzibę gminy żydowskiej, a przez pewien czas także lokal mieszkalny dla rabina. W 1839 roku, w wyniku tragicznym stanu technicznego, gubernator zdecydował o jej otynkowaniu, co nastąpiło jednak dopiero 18 lat później, w 1857 roku. Budynek nabrał wówczas form, które przetrwały do czasów współczesnych, chociaż budowa dachu uległa zmianie; pierwotnie pokryty był ciężkimi dachówkami, które podczas I wojny światowej zostały zastąpione lżejszą blachą.

II wojna światowa i lata 1945-1990

W trakcie II wojny światowej wnętrze synagogi zostało całkowicie zniszczone. Po zakończeniu wojny, 22 lutego 1945 roku, odbyło się pierwsze zebranie Żydów płockich, w którym wzięło udział tylko 22 osoby. Ich celem było uzyskanie legalizacji dla Komitetu Żydowskiego w Płocku, który postulował przekształcenie Wielkiej Synagogi na izbę pamięci, jednak plany te nie doczekały się realizacji. W 1949 roku podjęto decyzję, by synagogę przeznaczyć na Spółdzielnię Krawiecko-Dziewiarsko-Pończoszniczą im. Gerszona Dua-Bogena, która funkcjonowała tam do 1994 roku. W 1960 roku w księdze wieczystej zapisano, że właścicielem synagogi jest Skarb Państwa. W 1962 roku obiekt uzyskał status zabytku.

Po 1990

W 1991 roku wojewoda płocki przekazał budynek synagogi gminie Płock. Po roku synagoga przestała być w użyciu i od tego momentu pozostawała opuszczona. W 1997 roku zgodnie z ustawą o restytucji mienia żydowskiego, synagogę odzyskała Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie, a następnie sprzedała ją miastu Płock w 1998 roku za kwotę 224 tysiące złotych. W zawartej umowie zastrzeżono, że budynek nie może pełnić ról innych niż te związane z kultem żydowskim, jak również nie może być wykorzystywane na cele garbarskie, toalet publicznych, łaźni i innych miejsc rozrywkowych. Choć miasto miało zamiar utworzenia w synagodze Płockiej Galerii Sztuki oraz muzeum poświęconego płockim Żydom, decyzję prezydenta Mirosława Milewskiego odrzucono, wskazując na brak funduszy na taką inwestycję.

W 2004 roku Rada Miejska Płocka postanowiła wystawić synagogę na sprzedaż. W tym czasie powstało Stowarzyszenie Synagoga Płocka, które zaproponowało utworzenie w tym miejscu Muzeum Żydów Mazowieckich oraz nowoczesnego ośrodka edukacyjnego dla młodzieży. Radni jednak zdecydowali o oddaniu obiektu w użytkowanie na pięć lat, z możliwości sprzedaży już po remoncie. W marcu 2006 roku synagoga została przekazana stowarzyszeniu na dziesięcioletni okres użytkowania wraz z przekazaniem dokumentacji budowlanej. W maju 2007 roku miasto zatwierdziło warunki zabudowy dla remonu budynku.

Prace restauracyjne

W październiku 2007 roku stowarzyszenie otrzymało nowy projekt budowlany. W międzyczasie zlecono badania gruntu pod synagogą, ponieważ budowla częściowo mieściła się na przypuszczalnym fundamencie średniowiecznej fosy. Ekspertyza techniczna wykazała, że budynek jest w stanie zagrażającym jego istnieniu, z około 73 proc. zużycia oraz licznymi pęknięciami i odchyleniami. Zły stan konstrukcji był wynikiem złej eksploatacji, braku konserwacji, nieszczelności i długiego okresu zaniedbań. Z kolei dach obiektu wymagał wymiany 80 proc. jego elementów.

Opracowany projekt adaptacji przewidywał przywrócenie wyglądu z lat 60. XIX wieku. Elewacje miały zachować dotychczasową dekorację, natomiast pokrycie dachu miało zostać zmienione na dachówkę esówkę. Główna sala modlitewna miała zyskać nowe wymiary, a także wprowadzone miały zostać nowe okna i drzwi. W zakresie posadzki uwzględniono drewniane wykończenie zgodne z zaleceniami konserwatora, jednak rozważano także sięgnięcie po kamień. Plany obejmowały również wypełnienie pęknięć w murach, wzmocnienie ich, usunięcie starych tynków, oraz poprawienie warunków sanitarno-weterynaryjnych.

Na początku marca 2008 roku rozpoczęto prace porządkowe. Młodzież z Zespołu Szkół Budowlanych w Płocku wraz z firmą SITA przyczyniła się do uporządkowania terenu wokół synagogi poprzez usunięcie zalegającego gruzu. 17 marca urząd miasta wydał pozwolenie na rozpoczęcie budowy.

Architektura

Murowany budynek synagogi, zorientowany i wzniesiony w klasycystycznym stylu, ma formę prostokąta. Interesującym elementem architektonicznym jest trapezowa dobudówka, która umiejscowiona jest od strony południowej i dawniej służyła jako babiniec. Wnętrze prezentuje wyjątkowe rozwiązania konstrukcyjne, zwłaszcza galerię po zachodniej stronie, która wystaje i jest podpierana na eleganckich słupach.

Strop głównej sali modlitewnej osadzono na podłużnych podciągach, które wspierają dwa rzędy prostych, drewnianych słupów. Zachowały się również niektóre oryginalne elementy wyposażenia, w tym mauretańska, drewniana oprawa Aron ha-kodesz. Aktualnie znajduje się ona w depozycie Muzeum Mazowieckiego.

---

Oceń: Mała Synagoga w Płocku

---