Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku

---

Historia

I katedra romańska (XI wiek)

Budowa pierwszej murowanej katedry miała miejsce wkrótce po ustanowieniu biskupstwa płockiego w 1075 roku. Nadzór nad budową sprawował książę Władysław Herman, a przypuszcza się również, że fundatorem mógł być król Bolesław II Szczodry. Z tego obiektu przetrwała jedynie część półkolistej absydy, która została odkryta w toku archeologicznych badań. W roku 1102 w katedrze spoczęły zwłoki księcia Władysława Hermana oraz jego żony, czeskiej księżnej Judyty Przemyślidki. Odnotowano zniszczenie tego obiektu w wyniku najazdu Pomorzan, które miało miejsce około 1127 roku.

II katedra romańska bpa Aleksandra z Mallone (XII wiek)

Po zniszczeniu pierwszej katedry, biskup Aleksander z Malonne rozpoczął budowę nowej świątyni w tej samej lokalizacji. Zgodnie z relacjami Jana Długosza, w 1138 roku w nowym obiekcie pochowano księcia Bolesława III Krzywoustego, a sama katedra została konsekrowana w 1144 roku. Budowla powstała z precyzyjnie przygotowanych ciosów granitowych, które miały różne wymiary. Struktura katedry była trójnawowa, z transeptem i prezbiterium zakończonym apsydą. W XV wieku podczas prac remontowych odnalazł się także oryginalny zestaw romańskich głowic, które następnie wmurowano w ścianę przylegającego do katedry Muzeum Diecezjalnego.

Do katedry płockiej przeznaczone były również brązowe drzwi, znane jako drzwi płockie, które zostały odlane w Magdeburgu w latach 1152–1156. Niespodziewanie trafiły one do Nowogrodu Wielkiego, gdzie zdobią sobór św. Zofii do dzisiaj.

Przebudowa gotycka

Rok 1233 zastał katedrę uszkodzoną przez pożar, a kolejno w 1243 roku przez atak Prusów oraz w latach 1288–1289 przez Litwinów. Tak intensywne zniszczenia zmartwiły ówczesnych duszpasterzy, którzy postanowili przeprowadzić renowację. Najważniejszym przedsięwzięciem była budowa nowych gotyckich wież na zachodniej części katedry, które powstały między XIII a XIV wiekiem. W dalszym ciągu prowadzone były tylko dorywcze prace konserwatorskie, co prowadziło do coraz większej degradacji budowli.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego planowano gruntowną renowację katedry, jednak nie została wprowadzona w życie. W rezultacie nastąpiła dalsza dewastacja obiektu. W 1393 roku ufundowano ołtarz w kaplicy św. Marcina. Dopiero w 1442 roku pokryto dach nową dachówką i przeprowadzono generalny remont, który jednak nie przetrwał próby czasu – już w 1492 roku dzwony katedralne ze względu na zagrożenie zawalenia przeniesiono na Wieżę Zegarową pobliskiego zamku. W latach 1480–1497 przy katedrze powstała także kaplica św. Piotra, ufundowana przez biskupa Piotra z Chodkowa, a w 1504 roku przekształcono dawny skarbiec książęcy na kapitularz.

Katedra renesansowa z XVI wieku

W wyniku pożaru w 1531 roku doszło do zawalenia się lewej nawy kościoła oraz stropu prezbiterium. W obliczu zniszczeń biskup Andrzej Krzycki podjął decyzję o budowie nowej świątyni. W latach 1531–1535 wzniesiono trójnawową bazylikę w stylu renesansowym, w której umieszczono kopułę. Budowę prowadził włoski warsztat pod kierownictwem Bernardina de Gianotis. Część materiałów, w tym granitowe ciosy, pochodziła z romańskiej katedry. Prace budowlane trwały jeszcze przez kilka lat, a z zachowaniem poprzednich struktur wprowadzono nowe elementy stylu włoskiego. Nie zrealizowano jednak planowanej wieży-dzwonnicy. W uroczystości budowlanej brali udział włoscy architekci, którzy wcześniej pracowali na Wawelu.

Prace budowlane piętrzyły wyzwania, a nowe pęknięcia w sklepieniach pojawiały się z niepokojącą regularnością. Wraz z częstymi zmianami na urzędzie biskupa płockiego, żaden z jego następców nie zdołał w pełni zrealizować dalszych prac remontowych. Ostatecznie jedynie biskup Andrzej Noskowski dokończył zasadnicze naprawy i skuteczną finalizację budowy katedry renesansowej. W 1550 roku król wyraził zgodę na dobudowanie kaplic, co miało na celu wzmocnienie murów. W latach 1556–1563 wydłużono prezbiterium oraz dostawiono dwie zachodnie wieże z przedsionkiem, a nadzorował prace Jan Baptysta z Wenecji. W wyniku renesansowych przebudów, niestety, zniszczono wszystkie przedrenesansowe grobowce oraz epitafia.

Katedra klasycystyczna

W latach 1784–1787, dzięki staraniom bp. Michała Jerzego Poniatowskiego, dokonano następnej przebudowy katedry. Fasada, która groziła zawaleniem, została obudowana solidnymi murami zgodnie z zasadami klasycyzmu. Zyskała nowe oblicze, przyozdobione ciężką attyką, gzymsami oraz sześcioma jońskimi kolumnami. Taki wygląd fasady budził kontrowersje wśród krytyków, którzy uznawali, że nie harmonizuje ona z resztą kościoła. W tym samym czasie, przeprowadzono głęboką renowację wnętrza katedry oraz ukończono budowę dwóch nowych kaplic – Najświętszego Sakramentu i św. Zygmunta.

Katedra obecna

W 1900 roku ujawniono fatalny stan katedry, który stanowił zagrożenie dla wiernych. Przy rozbiórce niektórych elementów zauważono pęknięcia aż do fundamentów, co skłoniło kapitułę do zlecenia gruntownego remontu oraz rekonstrukcji wyglądu świątyni w stylu renesansowym. Projekt odbudowy powierzyli Stefanowi Szyllerowi.

Remont polegał głównie na odbudowie dolnych partii starych murów oraz budowie nowych bocznych ścian z granitu. Górne ściany zrekonstruowano z nowej cegły, z której wyprodukowano milion sztuk. Poważnym wyzwaniem było przywrócenie zniszczonych wież, które po tym, jak je wyprostowano i wzmocniono, zyskały nową kopułę, zwieńczoną kamienną latarnią. W celu oddania hołdu wysiłkom architektonicznym związanym z katedrą, Zygmunt Langman wykonał cztery tablice herbowe biskupów, które umieszczono w arkadowych blendach szczytu fasady. W portalu zamontowano płaskorzeźbę przedstawiającą ofiarowanie katedry płockiej Matce Bożej.

Po trzech latach intensywnych prac, biskup płocki Jerzy Szembek dokonał rekonstrukcji katedry 8 listopada 1903 roku. Następnie w latach 1904–1916 powstała polichromia, stworzona przez Władysława Drapiewskiego. 1 lipca 1910 roku papież Pius X nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej, podkreślając jej historyczną wartość oraz architektoniczne i artystyczne bogactwo. W szczególności zwrócił uwagę na bogaty skarbiec i cenne relikwie, które niewątpliwie przyciągają pielgrzymów i turystów do Płocka, w tym głowę św. Zygmunta.

Warto także wspomnieć o wyjątkowej kolekcji sztuki, która znajduje się w przykościelnym muzeum, zasobnym w różnorodne dzieła sztuki.

Kalendarium historyczne

Historia bazyliki katedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku jest niezwykle bogata i sięga aż do roku 1075, kiedy to powstała diecezja płocka. Już na końcu XI wieku rozpoczęto budowę pierwszej katedry, jednak w roku 1126/1127 miała ona zginąć w wyniku najazdu Pomorzan na Płock, prawdopodobnie wtedy też spłonęła pierwsza katedra.

W latach 1130–1144 nową, romańską katedrę wzniósł biskup Aleksander z Malonne. Około roku 1230 książę Konrad mazowiecki ofiarował katedrze słynny kielich z pateną, który do dziś znajduje się w skarbcu katedralnym. W XIII wieku dobudowano dwie gotyckie wieże, a w roku 1350 król Kazimierz Wielki podarował hermę na relikwie św. Zygmunta – patrona Płocka, która nadal stanowi chlubę katedry.

W roku 1492, z powodu złego stanu wież, dzwony katedralne przeniesiono do pobliskiego zamku. Niestety, w 1530 roku katedra uległa katastrofalnemu pożarowi. Na przełomie XVI wieku, kiedy to próby odbudowy katedry romańskiej nie powiodły się, biskup Andrzej Krzycki nawiązał współpracę ze znanymi architektami: Bernardinem, synem Zanobiego Gianottiego, rzeźbiarzem Giovannim Cinim ze Sieny oraz de Gianotis. W latach 1531–1535 powstała nowa, trójnawowa bazylika, której projekt wzorowano na rzymskich świątyniach z przełomu XV i XVI wieku, zwłaszcza kościele augustianów, znanym jako Kaplicy Zygmuntowskiej.

W trakcie budowy wykorzystano granitowe ciosy z rozebranej katedry romańskiej. Ta wspaniała budowla była pierwszą renesansową katedrą na północ od Alp, zrealizowaną zgodnie z teoretycznymi założeniami Francesca di Giorgio Martiniego oraz Leonarda da Vinci. Około roku 1560, architekt Jan Baptysta z Wenecji, na polecenie biskupa Andrzeja Noskowskiego, znacznie rozbudował prezbiterium katedry oraz dostawił dwie ceglane wieże od strony zachodniej.

W latach 1787–1789 biskup płocki Michał Poniatowski, brat króla Stanisława Augusta, przebudował zachodnią fasadę katedry, dodając klasycystyczny portyk, który niestety został rozebrany około roku 1900. W 1825 roku dokonano przeniesienia szczątków władców Polski – Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego do sarkofagu w kaplicy pod północną wieżą, znanej odtąd jako „Kaplica Królewska”.

Od 1901 do 1903 roku katedra przeszła gruntowną renowację według projektu architekta Stefana Szyllera, który przywrócił jej XVI-wieczny charakter. W latach 1904–1916 powstała polichromia katedralna autorstwa Władysława Drapiewskiego. W 1910 roku papież Pius X nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej.

Wybuch II wojny światowej w 1939 roku spowodował znaczne zniszczenia. Bomby niemieckie zniszczyły kaplicę św. Zygmunta, a bazylika została zamknięta dla wiernych, ponieważ hitlerowcy przekształcili ją w skład mebli. Po wojnie, w 1945 roku, kościół ponownie otworzono.

W roku 1965 biskup płocki Bogdan Sikorski utworzył parafię katedralną pw. św. Zygmunta, której pierwszym proboszczem został ks. Stanisław Kutniewski. Na początku parafia liczyła około 12 tysięcy wiernych, obecnie (w roku 2021) jedynie około 5 tysięcy mieszkańców żyje na terenie parafii.

W 1978 roku nowym proboszczem katedry mianowano ks. Stefana Budczyńskiego. Natomiast w 1982 roku prymas Polski, kard. Józef Glemp, dokonał poświęcenia kopii romańskich „Drzwi Płockich”. W 1986 roku nowym proboszczem katedry został ks. Wacław Gapiński, a wizytę w katedrze złożył papież Jan Paweł II w roku 1991, przewodnicząc nabożeństwu ku czci Serca Jezusowego i wygłaszając homilię.

W latach 2003–2007 katedra poddana została renowacji. Przeprowadzono niewielkie zmiany w prezbiterium, a także ufundowano nowy ołtarz i lektorium. W 2004 roku proboszczem został ks. Janusz Filarski, a w 2009 roku ks. Marek Zawadzki. W 2013 roku na stanowisko proboszcza powołano ks. kan. Stefana Cegłowskiego, a dwa lata później rozpoczęto gruntowny remont katedry.

W roku 2018 zespół Wzgórza Tumskiego uzyskał status pomnika historii.

Wygląd zewnętrzny

Obecny wizerunek zewnętrzny katedry ma swoje korzenie w ostatniej przebudowie, która miała miejsce w latach 1901–1903. Główne wejście do tej imponującej bazyliki zlokalizowane jest po zachodniej stronie, podczas gdy prezbiterium znajduje się po stronie wschodniej. Jest to trójnawowa bazylika, wyposażona w dwie wieże, kopułę, cztery kaplice boczne, dwie zakrystie, skarbiec oraz kapitularz.

Na fasadzie budynku, na szczycie, umieszczono w XX wieku cztery tablice z herbami biskupów płockich, którzy odegrali kluczową rolę w historii budowy oraz przebudowy tej katedry. Wśród nich znajdują się Aleksander z Malonne, Andrzej Noskowski, Michał Poniatowski oraz Jerzy Szembek. Poniżej tych herbów widnieje neoromańska rozeta, która została wyczarowana z piaskowca. Współczesne wejście do katedry prowadzi przez arkadowo-kolumnowy portal wykuty w kamieniu.

W górnej części portalu znajduje się tympanon, który przedstawia scenę ofiarowania Matce Bożej Mazowieckiej, w towarzystwie św. Zygmunta oraz św. Stanisława Kostki, a także wykonawców ostatniej przebudowy z XX wieku oraz przedstawicieli różnych stanów społecznych. Warto zauważyć, że fasada bazyliki przeszła gruntowną renowację w 2004 roku.

W 2015 roku przeprowadzono remont elewacji północnej wieży, włącznie z pokryciem dachu. Natomiast w roku 2016 zrealizowano remont elewacji wieży południowej, również z wymianą pokrycia dachu. Podczas tych prac w kuli na szczycie wieży odkryto „kapsułę czasu”, która zawierała tekst z 1903 roku spisany na pergaminie, dotyczący remontu katedry, który miał miejsce w latach 1901-1903. Natomiast w 2020 roku rozpoczynają się prace związane z wymianą pokrycia dachowego nawy głównej.

Wnętrze

Drzwi Płockie

Unikalne Drzwi Płockie, powstałe w połowie XII wieku, zostały wytworzone w Magdeburgu z zamiarem ozdobienia płockiej katedry. Fundatorem tych wielkich brązowych drzwi był biskup Aleksander z Malonne. Konstrukcja obejmuje 26 kwater i od momentu ich powstania, przez około 250 lat, zdobiły bazylikę w Płocku. Tajemnicą pozostaje, dlaczego w XV wieku trafiły do soboru św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim (Rosja). Wiele przypuszczeń sugeruje, że mogły zostać skradzione przez Litwinów w XIII wieku, lub przekazane przez biskupów płockich jako dar dla księcia nowogrodzkiego, Szymona Lingwena, który był bratem Władysława Jagiełły. Przed wybuchem II wojny światowej, liczni polscy eksperci apelowali o odzyskanie tego cennego artefaktu, jednak komunistyczny rząd po wojnie nie wykazał zainteresowania tą sprawą. W rezultacie, 23 listopada 1981 roku, w katedrze zainstalowano wierną kopię Drzwi Płockich, poświęconą przez prymasa Polski kard. Józefa Glempa 28 lutego 1982 roku. Drzwi oddzielają kruchtę od nawy głównej.

Nawa główna

Nawa główna, stanowiąca obok prezbiterium najwyższy segment katedry, zachwyca różnorodnością dzieł sztuki. Na pierwszym filarze nawy głównej znajduje się pseudorenesansowa ambona, rzeźbiona w solidnym drewnie, która została zrealizowana w 1908 roku na podstawie projektu Stefana Szyllera. Ambona została wykonana w Warszawie i charakteryzuje się majestatycznym piedestałem z sześciu kolumn oraz wysokim cokołem. Balustrada prowadząca na górę ambony, podzielona jest na pięć pól, które przedstawiają postacie Chrystusa i czterech ewangelistów. Baldachim ambony jest jej najbardziej okazałą częścią, posiadającym kopulaste zwieńczenie z wieżyczką, otoczone pełnymi rzeźbami skrzydlatych aniołów, ukierunkowanych w każdą stronę świata. Naprzeciw ambony znajduje się znakomite dzieło Piusa Welońskiego – nagrobek biskupa płockiego Michała Nowodworskiego, przedstawiającego go w stroju pontyfikalnym podczas nauczania. Nad tym pomnikiem umieszczono tablicę ku czci znanego płockiego medyka, Stanisława Siennickiego, z 1868 roku. W pobliżu nagrobka bpa Nowodworskiego od 1965 roku można podziwiać figurę św. Antoniego.

Prezbiterium

W centralnym punkcie prezbiterium znajduje się ołtarz główny z 1937 roku, wykonany z marmuru i pięknie wyłożony kamieniem. To neorenesansowe dzieło architektury, opracowane przez Szyllera, wyróżnia się odpowiednimi proporcjami oraz umiarem w zdobnictwie. We wnękach znajdują się osiem rzeźb aniołów z brązu, a w niszy centralnej figura Chrystusa modlącego się w Ogrójcu, która jednak została zniszczona podczas II wojny światowej. W 2007 roku nisze zostały wypełnione figurkami ośmiu świętych, powiązanych z diecezją płocką. Nad ołtarzem wisi największy witraż w katedrze, przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Z boku prezbiterium umieszczono drewniane stalle, które powstały w latach 1906–1910; szczególną uwagę przyciąga stalla biskupia. Drugi cenny element wyposażenia prezbiterium to tron biskupi, który znajduje się po prawej stronie, ozdobiony pięknie wycyzelowanym herbem kapituły płockiej. Nieopodal znajduje się również fotel tronowy z początku XX wieku. W 2003 roku prezbiterium przeszło gruntowną restaurację, podczas której wprowadzono lekkie zmiany, m.in. w miejscu nowego ołtarza ustawiono ołtarz posoborowy z brązowego marmuru. Marmurowa balustrada oddzielająca prezbiterium od nawy głównej została przeniesiona do kaplicy św. Zygmunta, pozostawiając jedynie niewielkie fragmenty w prezbiterium. W obszarze nowego ołtarza stoi także zabytkowy marmurowy kandelabr, do którego w okresie wielkanocnym umieszcza się paschał.

W komplecie z prezbiterium znajdują się epitafia, w tym epitafium bp. Ignacego Krasickiego z 1880 roku oraz bp. Kacpra Borowskiego z 1885 roku.

Północna nawa boczna

Kaplica Królewska, mieszcząca się pod północną wieżą bazyliki, skrywa w swoich podziemiach szczątki władców Polski, takich jak Władysław Herman i Bolesław Krzywousty, a także piętnastu książąt mazowieckich. W średniowieczu kaplica była poddawana wielokrotnym dewastacjom przez różnych najeźdźców, a ich szczątki odkryto dopiero w 1825 roku, kiedy to staraniem bp. Prażmowskiego znalazły się w obecnym miejscu w sarkofagu z czarnego marmuru, zaprojektowanym przez Zygmunta Vogla. Na sarkofagu umieszczono napis, który głosi: Władcy i dziedzice ziem: krakowskiej, sandomierskiej, śląskiej, wielkopolskiej, mazowieckiej, dobrzyńskiej, michałowskiej, łęczyckiej i Pomorza. Na froncie sarkofagu znajduje się orzeł z alabastru, a na jego płycie złote insygnia królewskie. Ta kaplica, znana dawniej jako głogowiana, zyskała swoją nazwę dzięki epitafium humanisty, prałata Pawła Głogowskiego, które wzniesiono tutaj w 1580 roku w stylu późnorenesansowym. Przeciwko tablicy stoi barokowy ołtarz z czarnego marmuru, przeniesiony w 1783 roku z kaplicy Najświętszego Sakramentu. Tutaj można podziwiać obraz św. Kazimierza Jagiellończyka, namalowany przez Władysława Drapiewskiego. W górnej kondygnacji ołtarza umieszczona jest starsza płaskorzeźba Ostatniej Wieczerzy, a kaplica jest oddzielona od nawy bocznej neorenesansową kratą, wykutą w żelazie według projektu Stefana Szyllera w 1913 roku.

W latach 2016–2017 przeprowadzono prace konserwatorskie wnętrza kaplicy królewskiej, w tym epitafium Pawła Głogowskiego.

Lista pochowanych w Kaplicy Królewskiej:

• Władysław I Herman (zm. 1102),
• Bolesław III Krzywousty (zm. 1138),
• Bolesław IV Kędzierzawy (zm. 1173),
• Leszek Bolesławowic (zm. 1186),
• Konrad I Mazowiecki (zm. 1247),
• Bolesław II Płocki (zm. 1313),
• Kazimierz I Warszawski (zm. 1355),
• Siemowit III Starszy (zm. 1381),
• Henryk Płocki (zm. 1393),
• Siemowit IV Młodszy (zm. 1426),
• Kazimierz II Mazowiecki (zm. 1442),
• Władysław I Mazowiecki (zm. 1455),
• Władysław II Mazowiecki (zm. 1462),
• Siemowit VI Mazowiecki (zm. 1463),
• Janusz II Mazowiecki (zm. 1495).

Kaplica krów jest także znana z okazłego ołtarza św. Stanisława Szczepanowskiego z 1931 roku, zaprojektowanego przez Władysława Drapiewskiego, wykonanego w kieleckim marmurze techniką mozaikową, ozdobionego alabastrowymi stylizowanymi rzeźbami aniołów. Ołtarz Serca Jezusowego powstał z kolei według projektu Stefana Szyllera, a jego elementy pochodzą z kamieniarskiego zakładu Urbanowskiego z Łodzi, i powstał dla uświetnienia kultu Najświętszego Serca Jezusowego. Witraż przedstawiający Serce Jezusa znajduje się nad jego ołtarzem. Oznaczoną niewielką tablicą po lewej stronie jest epitafium biskupa Franciszka Pawłowskiego, a po prawej stronie znajduje się tablica upamiętniająca bł. Leona Wetmańskiego, biskupa pomocniczego diecezji płockiej, zamordowanego w 1941 roku. Nad kaplicą witraż zdobi sklepienie, gdzie Władysław Drapiewski umieścił polichromię, przedstawiającą Chrystusa adorowanego przez aniołów oraz symbole eucharystyczne, które skryli, zaraz obok są ujęte procesje aniołów.

Gruntowna restauracja kaplicy miała miejsce w latach 2005–2007, gdzie odnawiano wszystkie istotne elementy, w tym posadzkę, ołtarz oraz tablice epitafijne. Ostatnim krokiem było odnowienie polichromii.

Wśród nagrobków i epitafiów znajdują się:

• małżonków Kaleckich (1568),
• kanoników Mikołaja i Jana Cząbskich (1613),
• biskupa Jakuba Buczackiego (1549),
• kanonika Bartłomieja Niszczyckiego (1555),
• biskupa Tadeusza Pawła Zakrzewskiego (koniec XX w.).

Witraże, w tym św. Andrzeja Boboli, św. Piusa X i św. Jadwigi Królowej, pochodzą z 1960 roku.

Transept (nawa poprzeczna)

Ołtarz Matki Bożej Mazowieckiej, patronki tej katedry, umieszczony na lewym filarze przy prezbiterium, wykonany z czarnego, brunatnego i białego marmuru w 1634 roku, kryje figurę Matki Bożej Mazowieckiej, wykonanej w białym marmurze. Historycznie ołtarz ten nazywano kapłańskim, ze względu na szczególną czci, jaką duchowni oddawali Maryi. W 2007 roku odbyła się jego gruntowna renowacja.

Na prawym filarze przy wejściu do prezbiterium znajdziemy kolejny ołtarz – Ołtarz Ukrzyżowania, najstarszy zachowany w katedrze, wzniesiony w 1600 roku z kontrastującego marmuru i alabastru. W jego górnej kondygnacji możemy ujrzeć popiersie św. Ignacego Loyoli, natomiast w centralnej części wyróżnia się figura Jezusa Ukrzyżowanego wspomagana przez Matkę Bożą i św. Jana. Do 1781 roku ołtarz ten był miejscem przechowywania Najświętszego Sakramentu. W 2008 roku również przeszedł gruntowną renowację.

Znajdują się tu również nagrobki, w tym biskupa Jakuba Cieleckiego z 1627 roku oraz wojewody płockiego Stanisława Krasińskiego z 1617 roku.

Południowa nawa boczna

Kaplica św. Rodziny (nazywana także kaplicą Sierpskich), umiejscowiona jest pod południową wieżą katedry. Ma tam swoje miejsce dwukondygnacyjny, renesansowy pomnik z marmuru, w którym pochowani zostali wojewoda płocki Andrzej Sieprski i jego żona. Po prawej stronie umieszczono XVIII-wieczny ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP, wyprodukowany z wielobarwnego marmuru, przeniesiony z kaplicy św. Zygmunta po ostatniej renowacji katedry. W dolnej części ołtarza przedstawiono obraz św. Rodziny, a w północnej kondygnacji znajduje się popiersie św. Waleriana. Od nawy bocznej, kaplica oddzielona jest neorenesansową kratą. Obok kaplicy mieszczą się tablice z nazwiskami 137 kapłanów diecezji płockiej, którzy ponieśli śmierć w czasie II wojny światowej.

Ołtarz św. Teresy od Dzieciątka Jezus, datowany na 1930 rok, ma płaskorzeźbę świętej, pochodzącą z Włoch. Ołtarz św. Stanisława Kostki, zrealizowany w 1909 roku z marmurów wielobarwnych według projektu Stefana Szyllera, jest ozdobiony mozaiką patrona oraz figurami Matki Bożej, św. Alojzego i św. Barbary, ufundowanymi przez młodzież Płocka.

Kaplica św. Zygmunta, patrona Płocka, ma nieco skromniejszy ołtarz z wielobarwnego marmuru, zrealizowany według projektu Szyllera w 1913 roku. W górnej części tej kaplicy znajduje się witraż przedstawiający św. Zygmunta z 1956 roku. Kaplica ta została poważnie uszkodzona w wyniku bombardowania katedry we wrześniu 1939 roku.

W środku, przy wejściu, znajdują się rzeźby nagrobne – biskupa Konstantego Plejewskiego, który zmarł w 1838 roku, oraz bł. Antoniego Juliana Nowowiejskiego, męczennika, którego ciała nigdy nie odnaleziono. Całość dopełnia barokowa chrzcielnica z czarnego marmuru oraz obraz Jana Pawła II, który znajduje się blisko wejścia. Od 2003 roku kaplicę oddziela marmurowa balustrada, przeniesiona z prezbiterium. W latach 2016 oraz 2019–2020 przeprowadzono konserwację tego wnętrza.

Wśród nagrobków oraz epitafiów znalazły się imiona:

• kanonika Stanisława Dunin-Wolskiego (1602),
• biskupa Piotra Dunina Wolskiego (koniec XVI w.),
• biskupa Stanisława Łubieńskiego (1640),
• kanonika Pawła Potrykowskiego (XVII w.),
• biskupa Teodora Machczyńskiego (XVIII w.),
• biskupa Bogdana Mariana Sikorskiego (koniec XX w.),
• druha Wacława Milke (2009).

Witraże, takie jak św. Józefa Robotnika, św. Wojciecha i św. Jacka Odrowąża, powstały w 1960 roku.

Polichromia

Realizowana w XX wieku przez Władysława Drapiewskiego, polichromia stanowi jeden z wielu cennych elementów wykończenia katedry. Jej obrazy, zajmujące wszystkie ściany, ukazują różne sceny biblijne oraz wizerunki Maryi znajdujące się w Litanii Loretańskiej. Jednak w 2003 roku, polichromia nawy bocznej została zniszczona przez wandali, którzy pomalowali ją sprayem z satanistycznymi symbolami. Na szczęście, w 2004 roku udało się je usunąć, nie naruszając oryginalnych malowideł. Interesującym elementem polichromii są herby niemal wszystkich biskupów płockich, od bp. Marka do abp. Stanisława Wielgusa. Herbu abp. Wielgusa, jednego z nowszych, nie udało się zamieścić w przestrzeni przewidzianej za te symbole w nawach bocznych; herb jego następcy, bp. Piotra Libery, wciąż czeka na uwiecznienie.

Organy

Organy w katedrze stworzono w 1907 roku przez firmę Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą, z myślą o kościele w Żarach. W latach 50. XX wieku przeniesiono je do Płocka, po wyjęciu ich z zamkniętego kościoła poewangelickiego. Zostały wówczas zamontowane przez organmistrza Dominika Biernackiego, który zrekonstruował wiele brakujących elementów. Obecne organy posiadają 4 manuały oraz klawiaturę nożną (pedał). Uważane za jedne z największych i najciekawszych instrumentów w Polsce, zostały wyposażone w trakturę pneumatyczną oraz 66 głosów, co daje około 4300 piszczałek, których najmniejsza ma 10 mm, a największa 6 m. Wbudowane dzwony rurowe oraz 7-głosowy pozytyw, dobudowany w latach 70., pozwalają na wyjątkowe brzmienie, które wydaje się padać z niebiańskiej daleko. Wybór przez Sauera głosów o pięknym, romantycznym charakterze tworzy ogromne możliwości brzmieniowe. Instrument ten stanowi jeden z najdoskonalszych przykładów romantycznego podejścia do budownictwa organowego.

Co roku, w maju i czerwcu, organizowany jest Płocki Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej, w którym występują muzycy z różnych zakątków świata.

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Manuał IV	Pedał
_	_	_	*	_
1. Burdon 16′	1. Kwintaton 16′	1. Gedekt 16′	1. Gedekt 8’	1. Subkontrabas 32′
2. Pryncypał 16′	2. Pryncypał 8′	2. Pryncypał 8′	2. Rurflet 4’	2. Wiolonbas 16′
3. Pryncypał 8′	3. Salicet 8′	3. Burdon 8′	3. Pryncypał 2’	3. Pryncypał 16′
4. Dubelflet 8′	4. Flet odkryty 8′	4. Kwintaton 8′	4. Kwinta 1 1/3’	4. Subbas 16′
5. Gamba 8′	5. Gedekt 8′	5. Flet harmoniczny 8′	5. Tercja 1 3/5’	5. Kwintbas 10 2/3′
6. Gemshorn 4′	6. Oktawa 4′	6. Aeolina 8′	6. Mixtura 3x	6. Oktawbas 8′
7. Rurflet 8′	7. Kwintaton 4′	7. Vox coelestis 8′	7. Cymbel 3x	7. Fletbas 8′
8. Oktawa 4′	8. Flet minor 4′	8. Oktawa 4′	_	8. Cello 8′
9. Rurflet 4′	9. Róg nocny 2′	9. Blokflet 4′	_	9. Tercbas 6 2/5′
10. Superoktawa 2′	10. Nasard 2 2/3′	10. Flet dolce 4′	_	10. Fletbas 4′
11. Flet 2′	11. Kwinta szumiąca 2 2/3′	11. Gemshorn 2′	_	11. Oktawa 4′
12. Kwinta 2 2/3′	12. Sifflet 1′	12. Róg nocny 2′	_	12. Flet 2′
13. Pikolo 1′	13. Tecja 1 3/5′	13. Nasard 2 2/3′	_	13. Mixtura 4x
14. Kwinta 1 1/3′	14. Superkwinta 1 1/3′	14. Sesguialtera 2 2/3′	_	14. Puzon 16′
15. Kornet 5x	15. Szarf 5x	15. Cymbel 3x	_	15. Trompet 8′
16. Mixtura 4x	16. Klarnet 8′	16. Rankiet 16′	_	_
17. Trompet 8′	Dzwony A-e	_	_	_
18. Dulcjan 8′	_	_	_

Skarbiec katedralny

Skarbiec katedralny znajduje się nad północną zakrystią i od XIII wieku do końca I Rzeczypospolitej był jednym z najbogatszych w Polsce. Współcześnie większość jego zbiorów przeniesiono do pobliskiego Muzeum Diecezjalnego. Wśród najcenniejszych przedmiotów, jakie zawiera skarbiec, wymienia się:

• Kielich z pateną, fundowany przez Konrada mazowieckiego (XIII w.),
• Relikwiarz hermowy św. Zygmunta, fundowany przez Kazimierza Wielkiego (XIV w.), zawierający czaszkę świętego, na którym w XVII wieku nałożono złotą koronę z XIII wieku, ofiarowaną niegdyś katedrze przez płockiego złotnika Stanisława Zemelkę. Jest to prawdopodobnie najstarsza zachowana z polskich koron, która bywa łączona z Konradem mazowieckim lub inny książęciem krakowskim z uwagi na złoty krzyż, przechowywany w skarbcu katedry krakowskiej.
• Puszka czerwińska, złożona z pięciu części, datowanych na różne okresy,
• Ołtarz polowy Konstancji Austriaczki.

Dzwony

Dzwony w katedrze mają swoją bogatą historię, która sięga XV wieku. To właśnie wówczas pojawiły się w wieżach tej majestatycznej budowli, a ich fundatorem był biskup płocki, Kazimierz. Ze względu na pogarszający się stan techniczny wież, w 1492 roku dzwony zostały przeniesione do Baszty Wysokiej w zamku płockim.

W XVIII wieku w katedrze znajdowało się już sześć dzwonów, które nosiły imiona: św. Zygmunt, Niedzielnik, Biskup Jakub, Św. Jan, Za konających, a także jeden dzwon, który był nieużyteczny i nosił miano bez serca. Jednak ich historia nie zakończyła się na tym etapie.

W czasie I wojny światowej Niemcy zarekwirowali dzwony, które następnie zostały przetopione. Po zakończeniu działań wojennych, w 1922 roku w katedrze poświęcono pięć nowych dzwonów: św. Zygmunt, św. Wojciech, św. Stanisław Kostka, Maryja oraz św. Antoni. Niestety, te dzwony również się nie uchowały, ponieważ zostały zrabowane w 1941 roku.

Po zakończeniu okupacji, w 1948 roku, zamówiono nowy dzwon św. Stanisław Szczepanowski Męczennik, który nawiązywał do wcześniejszej tradycji. Dalszy rozwój dzwonów nadzorował biskup płocki Zygmunt Kamiński. W 1995 roku z inicjatywy biskupa powstały i zostały zamontowane trzy nowe dzwony: św. Jakub Apostoł, św. Stanisław Kostka oraz bł. Siostra Faustyna. Co ciekawe, te nowoczesne dzwony są napędzane elektrycznie i sterowane elektronicznie, co nadaje im nowy wymiar w kontekście współczesnej technologii.

Krypta biskupia

Krypta biskupia, będąca częścią Bazyliki katedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku, jest miejscem spoczynku wielu zasłużonych biskupów. Wśród nich wyróżniają się:

• bp Apolinary Wnukowski, biskup płocki, który odszedł z tego świata w 1908 roku,
• bp Tadeusz Paweł Zakrzewski, biskup płocki, zmarły w 1961 roku,
• bp Piotr Dudziec, biskup pomocniczy, który zmarł w 1970 roku,
• bp Bogdan Sikorski, biskup płocki, który zmarł w 1988 roku.

Krypta jest otwarta dla zwiedzających corocznie w dniach 1–2 listopada, co stwarza możliwość oddania czci tym wybitnym postaciom.

Kapituła katedralna

Na przełomie XI i XII wieku przy katedrze w Płocku zaczęła powstawać kapituła, która z biegiem lat zyskała na znaczeniu. W drugiej połowie XII wieku jej skład już obejmował sześć ważnych godności, w tym: prepozyta, scholastyka, kustosza, dziekana, archidiakona oraz kantora. Dodatkowo do tej grupy dołączyło osiemnaście kanoników gremialnych.

W początkach XIII wieku do wcześniej wymienionych godności dołączono nowe urzędy, takie jak kanclerz, archidiakon dobrzyński oraz archidiakon pułtuski. Na przestrzeni wieków liczba kanonikatów wzrastała, a w połowie XVIII wieku osiągnęła już dwadzieścia siedem osób. Warto wskazać, że za czasów biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego w drugiej połowie XVIII wieku miała miejsce częściowa redukcja niektórych godności. W następstwie tego w kapitule katedralnej w Płocku pozostały cztery główne urzędy, znane jako prałatury: prepozyta, archidiakona płockiego, archidiakona pułtuskiego oraz kustosza, a liczba kanoników gremialnych została zredukowana do ośmiu.

Taki stan organizacyjny utrzymał się aż do dziś, przy czym w 1903 roku zmieniono nazwy niektórych urzędów prałatur na: prepozyta, archidiakona, dziekana oraz scholastyka. Obecny skład kapituły katedralnej w Płocku prezentuje się następująco:

• bp Mirosław Milewski – prepozyt,
• ks. inf. Marek Smogorzewski – prałat archidiakon,
• ks. prał. Kazimierz Ziółkowski – prałat dziekan,
• ks. prał. Kazimierz Dziadak – prałat scholastyk,
• ks. kan. Tomasz Kadziński,
• ks. prał. Ryszard Czekalski,
• ks. prał. Daniel Brzeziński,
• ks. kan. Janusz Filarski,
• ks. kan. Marek Zawadzki,
• ks. kan. Tadeusz Kozłowski,
• ks. kan. Stefan Cegłowski.

Informacje pochodzą z oficjalnej strony bazyliki katedralnej.

Parafia katedralna

W Płocku mieści się katedra, która pełni rolę ośrodka rzymskokatolickiej parafii pod wezwaniem św. Zygmunta. Jest to istotny element życia religijnego w regionie, a sama parafia jest częścią dekanatu płockiego zachodniego.

Więcej na temat tej parafii można znaleźć w osobnym artykule: Parafia św. Zygmunta w Płocku.

Wieczysta Adoracja Najświętszego Sakramentu w katedrze płockiej

Katedra w Płocku, na mocy dekretu biskupa płockiego Piotra Libery, pełni szczególną rolę jako miejsce wieczystej adoracji Najświętszego Sakramentu.

Adoracja ma miejsce w dni powszednie, w godzinach od 9:30 do 18:00. Umożliwia to wiernym przystąpienie do sakramentu spowiedzi, co podkreśla duchowy charakter tego miejsca.

---

Oceń: Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku

---