Zamek książąt mazowieckich w Płocku

W drugiej połowie XVI wieku zamek znajdował się na terenie powiatu płockiego, w województwie płockim. Badania archeologiczne, prowadzone na Wzgórzu Tumskim w Płocku, ujawniły ślady osadnictwa sięgające końca X wieku, co potwierdza znaczenie geograficzne tej lokalizacji. Dogodne usytuowanie w pobliżu szlaków handlowych oraz charakterystyczne wypiętrzenie skarpy wiślanej (osiągającej ponad 40 m nad lustro wody) mogły mieć wpływ na rozwój tego grodziska.

Około końca XI wieku, za rządów Władysława Hermana, nastąpiła intensywna rozbudowa grodziska, na którego terenie wzniesiono romańską katedrę. W pierwszej połowie XII wieku zastąpiła ją nowa katedra, zbudowana przez biskupa Aleksandra z Malonne. Po zniszczeniu grodziska przez Litwinów w 1262 roku, Bolesław Pobożny zainicjował jego odbudowę.

Około lat 70-tych XIII wieku na terenie drewniano-ziemnego grodziska zaczęto budować kamienną wieżę-donżon, której fragmenty są dzisiaj zlokalizowane pod Wieżą Zegarową. Warto nadmienić, że ta wieża była wcześniej błędnie uważana za pozostałość z okresu panowania Władysława Hermana. Nie można wykluczyć budowy Wieży Szlacheckiej i murów łączących obie wieże, które miały miejsce już za czasów Bolesława II (zm. 1313).

W lipcu 1327 roku zamek został zajęty przez Władysława Łokietka, a w 1329 roku stanął w obliczu oblężenia ze strony wojsk czeskich i krzyżackich, którym bronił się książę Wacław. Król Kazimierz Wielki w XIV wieku znacząco wzmocnił zamek, wznosząc dwa pierścienie ceglanych murów obronnych, dopasowanych do nieregularnego wzgórza. Część zamku określano jako castrum, co podkreślało jej reprezentacyjny charakter.

W obrębie murów zamku znajdowały się pomieszczania władcy, jednak dotychczasowe badania nie odkryły ich pozostałości. Wieża Szlachecka, dawniej znana jako Wielka lub Wysoka, prowadziła do zamku przez most zwodzony. Późniejsze obniżenie tej wieży miało miejsce w 1796 roku, a w jej wnętrzu ulokowano niegdyś więzienie.

Wieża Zegarowa natomiast zbudowana została na fundamentach wcześniejszej wieży mieszkalnej i została nadbudowana przed 1492 rokiem. Zyskała wówczas nową kondygnację z wieżyczkami oraz, na przełomie XVI wieku, murowany aneks na klatkę schodową z nowym zegarem. Barokowy hełm wieży nadano w latach 1723–1735. Odtąd zamek można było także osiągnąć przez dwie furty: z kierunku Wisły oraz w pobliżu katedry.

Po 1495 roku, po śmierci Janusza II, zamek wszedł w skład dóbr polskiego króla Jana I Olbrachta, który odwiedził go w sierpniu tegoż roku. W 1509 oraz 1517 roku Zygmunt I Stary zlecił prace renowacyjne nad zamkiem, co zostało potwierdzone w 1530 roku przez komisję królewską oceniającą jego stan. W 1532 roku południowa część zamku, w której znajdował się budynek mieszkalny, została częściowo zniszczona w wyniku obsunięcia się skarpy wskutek podmycia przez Wisłę.

W 1538 roku król Zygmunt Stary przekazał północno-zachodnią część zamku na rzecz opactwa benedyktynów, co przyczyniło się do powstania nowego kościoła św. Wojciecha i zmiany architektonicznego charakteru zamku. Nowy wjazd na zamek, umiejscowiony obok dawnej bramy, prowadził przez most osadzony na pięciu murowanych filarach. W 1552 roku zamek odwiedził król Zygmunt August, a królowa Bona przybyła z córkami w tym samym roku.

Jednak w czasie potopu szwedzkiego, w latach 1655–1660, zamek uległ zniszczeniu, a po raz kolejny został zdewastowany podczas III wojny północnej w 1705 roku, kiedy to rosyjskie wojska szturmem zdobyły jego obrony. Po tych tragicznych wydarzeniach, zamek został opuszczony przez zakonników w 1781 roku, a jego ceglane mury zostały rozebrane przez Prusaków na przełomie XVIII i XIX wieku, pozostawiając jedynie nieusunięte pozostałości budynków, które później wykorzystywane były przez seminarium duchowne.

W 1866 roku carskie władze skonfiskowały te budynki, przekształcając je w gimnazjum żeńskie. Po I wojnie światowej zamek wrócił do kościoła i przyjął formę szkoły organistowskiej oraz prywatnych mieszkań. Dzisiaj obiekt mieści Muzeum Diecezjalne w Płocku oraz Kurie Diecezjalną.

Do współczesnych czasów przetrwały jedynie obie wieże - Zegarowa oraz Szlachecka, razem z zachodnią ścianą opactwa, która jest fragmentem gotyckiego muru obronnego o imponującej grubości 2,5 m. Te historyczne resztki z pewnością zasługują na ochronę i zostały wpisane do rejestru zabytków, wraz z budynkami dawnego opactwa benedyktyńskiego.