Stefan Themerson

---

Życiorys

Urodziny Stefana Themersona miały miejsce w Płocku, gdzie był trzecim dzieckiem w rodzinie lekarza i społecznego działacza, Mieczysława Themersona oraz jego małżonki, Salomei Ludwiki ze Smulewiczów. Jego ojciec współpracował blisko z Aleksandrem Macieszą. W latach 1914–1918 rodzina przebywała w Rosji, odwiedzając miasta takie jak Ryga, Petersburg, Wielkie Łuki oraz Wilno. Po powrocie do kraju, Stefan podjął naukę w Gimnazjum im. Władysława Jagiełły w Płocku. Rok przerwy w edukacji wiązał się z jego chorobą.

W 1928 roku zaliczył maturę, a następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie przez jeden rok studiował fizykę na Uniwersytecie Warszawskim. W 1929 roku zmienił kierunek na architekturę, rozpoczynając naukę na Politechnice Warszawskiej. W tym samym czasie, od 1927 roku, poświęcił się eksperymentom w dziedzinie fotografii i filmu, pracując nad fotogramami oraz fotomontażami. W 1929 roku poznał Franciszkę Weinles, która dwa lata potem, 22 czerwca 1931, została jego żoną.

W latach 1930-1937, razem z żoną, stworzył pięć awangardowych filmów (w tym Aptekę oraz Przygodę człowieka poczciwego), które uznawane są za kamienie milowe w historii polskiego kina eksperymentalnego. Wyjątkowo wydaje się, że film Europa udało się odnaleźć w 2019 roku. W dziełach Themersonów wykorzystywano nowatorskie techniki, na przykład oryginalne urządzenia do rejestracji klatka po klatce przedmiotów umieszczanych na przezroczystej kalce. Oprócz tego, razem redagowali czasopismo „f.a.”, które skupiało się na filmach artystycznych.

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, Stefan zaczął interesować się literaturą i poezją. Publikował między innymi popularne wierszowane opowieści dla dzieci, takie jak Narodziny liter, Nasi ojcowie pracują oraz Przygody Marcelianka Majster-Klepki. W 1937 roku, w towarzystwie Franciszki, wyjechał do Paryża. 3 września 1939 roku oboje zgłosili się na ochotników do polskiej armii we Francji. Franciszka zdołała dotrzeć do Anglii w 1940 roku, natomiast Stefan dołączył do niej dwa lata później.

W okresie tym napisał swoją debiutancką powieść, Wykład profesora Mmaa, której publikację datuje się na 1953 rok, a której wstęp napisał Bertrand Russell. W latach 1943–1946 współpracował z londyńskim miesięcznikiem „Nowa Polska” i zrealizował dwa kolejne filmy wraz z żoną, w tym propagandowy film eksperymentalny Calling Mr Smith. W 1948 roku założyli razem wydawnictwo Gaberbocchus Press, które miało na celu wydawanie tzw. bestlookerów – książek z oryginalną szatą graficzną; Themerson stał na jego czele aż do 1979 roku.

W tej samej dekadzie, w opowiadaniu Bayamus, zaproponował unikatową teorię poezji semantycznej, której podstawą były eksperymenty z nielinearnym zapisem graficznym, prowadzące do zastępowania słów ich definicjami. Zyskał uznanie w skali światowej jako autor wielu powieści, opowiadań oraz esejów, które łączyły w sobie elementy groteski i filozofii, przekraczając granice różnych gatunków literackich, przykładem może być powieść kryminalna Tom Harris. Jego twórczość została przetłumaczona na osiem języków i doczekała się licznych wydań na całym świecie.

Dzieła

Poezja

Stefan Themerson, uznawany za jednego z wybitniejszych poetów, stworzył wiele znaczących dzieł w tej dziedzinie. Wśród jego najważniejszych tomików poezji można wyróżnić:

• Dno nieba, 1943,
• Jestem czasownikiem, czyli zobaczyć świat inaczej, 1993,
• Collected Poems, 1997,
• Wiersze wybrane 1939-1945, 2003.

Poezja dla dzieci

W dorobku literackim Themersona znajduje się także poezja skierowana do młodszych czytelników, a w szczególności:

• Nasi ojcowie pracują, 1933.

Proza

Jako autor prozy, Themerson potrafił zainteresować czytelników niecodziennymi narracjami oraz ciekawymi bohaterami. Do jego znanych utworów należą:

• Historia Felka Strąka, 1930,
• Jacuś w zaczarowanem mieście, cz. 1, 1931,
• Jacuś w zaczarowanem mieście, cz. 2, 1931,
• Poczta, 1932,
• Pan Tom buduje dom, 1938, skąd pochodzi słowo Konstantynopolitańczykowianeczka,
• Przygody Pędrka Wyrzutka, 1951,
• Wykład Profesora Mmaa, 1953,
• Kardynał Pölätüo, 1961,
• Tom Harris, 1967 (wydanie polskie, tłumaczenie Ewa Krasińska, 1975),
• Generał Piesc i inne opowiadania, 1980,
• Euklides był osłem, 1986 (wydanie polskie, tłumaczenie Irena Szymańska, 1989),
• Wyspa Hobsona, 1988 (wydanie polskie, tłumaczenie Ewa Kraskowska, 1997),
• Krytycy i mój gadatliwy pies, 2001,
• Hau! Hau! Czyli kto zabił Ryszarda Wagnera?, 2004,
• Faktor T, 2004.

Inne

Themerson był także autorem wielu innych interesujących prac. Warto wspomnieć o:

• Kurt Schwitters in England: 1940-1948, 1958,
• Święty Franciszek i wilk z Gubbio (opera semantyczna), 1972.

Filmografia (wraz z żoną Franciszką)

Zaprezentowana poniżej lista dzieł filmowych Stefana Themersona, w wielu przypadkach współtworzonych z jego żoną Franciszką, ilustruje bogaty dorobek artystyczny tej pary. Opracowano na podstawie: Stefan Themerson, The Urge to Create Visions. Essay on film., Gaberbocchus + De Harmonie, Amsterdam 1983 ISBN 978-90-6169-201-0.

• Apteka – fotogramy w ruchu, czarno-biały, niemy, 35mm, czas trwania 3 minuty, Warszawa 1930, film zaginiony, fragmenty można zobaczyć w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.
• Europa – stworzony na podstawie poematu Anatola Sterna o tym samym tytule, czarno-biały, niemy, 35mm, czas trwania 15 minut, Warszawa 1931/32, film zaginiony, odnaleziony po 90 latach w Niemczech.
• Drobiazg Melodyjny – fotogramy w ruchu do melodii Ravela, zrealizowany na zamówienie firmy galanteryjnej Wandy Golińskiej, czarno-biały, dźwiękowy, 35mm, czas trwania 3 minuty, 1933.
• Zwarcie – film zrealizowany na zlecenie Instytutu Spraw Społecznych w Warszawie, muzyka Witolda Lutosławskiego, czarno-biały, dźwiękowy, 35mm, czas trwania 10 minut, Warszawa 1935, film zaginiony.
• Przygoda człowieka poczciwego – humoreska irracjonalna na podstawie własnego scenariusza, muzyka Stefana Kisielewskiego, czarno-biały, dźwiękowy, 35mm, czas trwania 10 minut, Warszawa 1937.
• Calling Mr. Smith – film o charakterze antynazistowskim i antywojennym, zamówiony przez Biuro Filmowe Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rządu RP w Londynie, stworzony według własnego scenariusza. Wykorzystano w nim fotografie oraz fragmenty filmów dokumentalnych, w tym muzykę Bacha, Chopina, Szymanowskiego oraz Horst Wessel Lied, kolorowy, dźwiękowy, 35mm, czas trwania 10 minut, Londyn 1943.
• The Eye & The Ear – film zrealizowany również na zlecenie Biura Filmowego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rządu RP w Londynie, fotogramy w ruchu z muzyką Karola Szymanowskiego, czarno-biały, dźwiękowy, 35mm, czas trwania 10 minut, Londyn 1944/45.

---

Oceń: Stefan Themerson

---