Edward Flatau

---

Życiorys

Płock

Edward Flatau, urodzony w 1868 roku w Płocku, był synem Ludwika Flataua (1831-1890) oraz Anny, z domu Heyman (1831-4 lipca 1898 w Płocku). Wśród jego rodzeństwa wyróżniał się Julian Flatau, który w późniejszym czasie osiedlił się z rodziną w Poznaniu.

W 1886 roku zakończył edukację w Gimnazjum Płockim. W wieku czternastu lat przeszedł poważną chorobę – dur brzuszny, która przez długi czas trzymała go w nieprzytomności. Po powrocie do zdrowia dostrzegł, że jego pamięć stała się znacznie lepsza i ostrzejsza, co towarzyszyło mu aż do końca życia. Z jego rodziny pochodziły także dwie córki: Joanna Flatau (1928-1999) oraz Anna Flatau (Krause) (1901-1943).

Moskwa

Po ukończeniu gimnazjum, Edward zdecydował się na wyjazd do Moskwy w 1886 roku. Swoje studia lekarskie na Uniwersytecie Moskiewskim zakończył w 1892 roku, osiągając wyróżniające wyniki, cum eximia laude.

Na uczelni jego nauczycielami byli znani neurolodzy, w tym Aleksiej Kożewnikow, Łazar Minor, a także psychiatra Siergiej Korsakow. Flatau miał także okazję uczestniczyć w wykładach wybitnych profesorów: Ziernowa, Babuchina oraz Zacharina.

Później, w Księdze Pamiątkowej Edwarda Flatau opublikowanej w 1929 roku, swoje artykuły zamieściło trzech wybitnych lekarzy rosyjskich. Michaił Astwacaturow, kierujący katedrą chorób medycznych w Wojskowej Akademii Medycznej w Leningradzie, poruszył temat odruchu nosowo-wargowego. Z kolei dyrektor Instytutu Mózgu Władimir Biechtieriew skoncentrował się na zespole czynności nerwowych wywołanych kontuzjami, natomiast Łazar Minor swoje zainteresowania skierował na migreny padaczkowe.

Berlin

W 1892 roku Edward Flatau przeniósł się do Berlina, gdzie do 1899 roku zajmował się badaniami z zakresu neuropatologii, neuroanatomii oraz neurohistologii. W tym okresie współpracował z takimi osobistościami jak Alfred Goldscheider, Ernst Viktor von Leyden, Emanuel Mendel, Hermann Oppenheim, Heinrich Wilhelm Waldeyer, Louis Jacobsohn, Ernst Remak oraz Hugo Liepmann. W 1894 roku opublikował atlas mózgu, który przyniósł mu rozgłos nie tylko w Niemczech, ale także w całej Europie, będąc tłumaczonym na wiele języków.

Warszawa

W 1899 roku Edward zamieszkał w Warszawie przy ulicy Marszałkowskiej 150, wcześniej odrzucając ofertę objęcia katedry neurologii w Buenos Aires. Wkrótce stał się osobą znaną w Warszawie.

W okolicy roku 1920, po rozwodzie z pierwszą żoną, przeniósł się na Chmielną 60 m 17, następnie na Dąbrowskiego 2. Po jego śmierci, jego rodzina zajmowała mieszkanie przy Placu Napoleona 1 m. 16. Na Chmielnej przez pewien czas mieszkał także Stanisław Posner, który był świadkiem na ślubie Edwarda w lipcu 1926 roku.

Obszerną dokumentację na temat Szpitala Starozakonnych na Czystem, domu Hersego przy Marszałkowskiej 150 oraz inne Varsaviana związane z Edwardem Flatauem można znaleźć w artykułach Kasprzyckiego. Związany był również z Zofią Gosiansohn (Hosiasson), z którą zawarł związek małżeński 2 grudnia 1900 roku w Krakowie. W swoim akcie ślubnym podał, że miał 31 lat i 11 miesięcy, a Zofia 25 lat. Jego pierwsza żona oraz ich córka Anna są także bohaterkami książki napisaną przez Antoni Marianowicz.

Neurologiczne badania naukowe

Edward Flatau był pasjonatem i wybitnym specjalistą w dziedzinie neurologii, którego prace obejmowały różne aspekty związane z układem nerwowym, w tym diagnostykę i terapie chorób mózgu, dziecięcą neurologię, a także badanie mięśni oraz chirurgię nerwów obwodowych. Jego zainteresowania skupiały się również na anatomii oraz histopatologii tkanek nerwowych, onkologii doświadczalnej, neurofizjologii,, a także patofizjologii układu nerwowego.

Badanie układu nerwowego należy bezsprzecznie do najtrudniejszych zadań anatomii. Wskutek tego uczący się i lekarz przy stole sekcyjnym potrzebują, w braku ciągłego materyału – świeżego i naturalnego, takich zdjęć z mózgu, któreby możliwie odpowiadały rzeczywistości we wszystkich szczegółach. Abstrahując atoli od kosztownych plastycznych modeli mózgowych, fotografia jedynie stanowić może pod tym względem środek pomocniczy, odpowiadający wymaganiom ścisłej nauki, a to przez dokonanie zdjęć ze świeżego, nie zmienionego pod wpływem szkodliwych płynów konserwujących, mózgu, Gdy jednak zbiór otrzymanych w ten sposób powierzchni i przecięć mózgowych dotychczas nie został uprzystępnionym dla szerszych kół powziął autor myśl wydania niniejszego atlasu i żywi nadzieję, że stanowić on będzie użyteczne uzupełnienie podręczników anatomicznych. [Edward Flatau, przedmowa do atlasu mózgu 1895]

Atlas mózgu i teoria neuronów

W wieku 26 lat Flatau zaprezentował swoje badania w formie atlasu mózgu (Karger, Berlin, 1894). Dzieło to szczegółowo przedstawiało struktury anatomiczne mózgu, takie jak przekroje oraz złożone relacje pomiędzy bruzdami a zwojami świeżo preparowanego mózgu. Prace te miały miejsce w berlińskiej pracowni profesora Emanuela Mendla. Wykonane fotografie zrealizowano przy użyciu wyspecjalizowanej kamery, stosując długie czasy naświetlania wynoszące od 10 do 20 minut.

Atlas mózgu, znany jako Atlas des menschlichen Gehirns und des Faserverlaufes, został wydany w 1894 roku, a jego tłumaczenia na języki polski (wydane w 1895), angielski oraz rosyjski były istotnym osiągnięciem. W polskim wydaniu Flatau oddał hołd „Pamięci szlachetnego człowieka i wybitnego lekarza Prof. Tytusa Chałubińskiego, pracę tę poświęca autor”. Zygmunt Freud, znany neurolog, zauważył, że „zdjęcia [zawarte w atlasie] są wyraziste i są znakomitym materiałem edukacyjnym”. Pierwsze wydanie atlasu miało cenę 12 marek, co według Freuda, było minimalną kwotą jeśli weźmie się pod uwagę ilość materiału oraz jakość prezentacji.

W 1899 roku ukazało się drugie, uzupełnione wydanie, które opracowano we współpracy z Instytutem Anatomicznym Wilhema Waldeyera. W przedmowie do tego wydania Flatau zawarł opis swojego odkrycia, znanego jako Prawo Flataua. Zbiór ten został opublikowany na dwa lata przed pracą Gustafa Retziusa, a pierwsze zdjęcia mózgu ukazały się w publikacji Luysa w 1873 roku. Flatau oraz Freud współpracowali jako redaktorzy czasopisma „Roczny raport dotyczący postępów w neurologii i psychiatrii” w roku 1897.

Warto podkreślić, że znaczenie atlasu Flataua nie ogranicza się jedynie do jego makroskopowych aspektów. Flatau rozpoczął swoją karierę w instytucie anatomicznym w Berlinie, w czasach gdy Wilhelm Waldeyer wprowadził termin neuron. Flatau opowiadał się za neuronową teorią, podkreślając jej znaczenie w swoich pracach. Jego badania nad morfologią neurocytów jąder nerwów czaszkowych ukazywały jedność anatomiczną oraz fizjologiczną neuronu, co udowodnił już w 1897 roku.

Później, wraz z przyjacielem Ludwikiem Jacobsohnem-Lask, Flatau przeniósł się na wydział anatomii Uniwersytetu Berlińskiego, gdzie kontynuował swoje badania. W tym okresie Waldeyer pełnił funkcję dyrektora anatomii. Flatau poprawił metodę Golgiego barwienia tkanek nerwowych i z pomocą Johannesa Wilhelma Gada przeprowadził krytykę prawa Bastiana-Brunsa dotyczącego zanikających odruchów kolanowych spowodowanych poprzecznym przecięciem rdzenia kręgowego w 1896 roku.

Flatau oraz Jacobsohn otrzymali w 1895 i 1896 roku dofinansowanie ze stypendium księżnej Luizy von Bose, które umożliwiło im przygotowanie materiałów na międzynarodowy kongres medyczny w Moskwie w 1897 roku. Wspólnie opracowali istotny podręcznik anatomii porównawczej układu nerwowego ssaków, który ukazał się w 1899 roku.

W 1906 roku Flatau odwiedził klinikę psychiatryczną Emila Kraepelina w Monachium. W latach 1910 i 1911 napisał rozdziały dotyczące guzów mózgu i rdzenia kręgowego do dwóch tomów podręcznika pod redakcją berlińskiego neurologa Maxa Lewandowsky’ego. Razem z warszawskim chirurgiem Bronisławem Sawickim, Flatau zajął się chirurgią torbieli opon rdzenia kręgowego oraz leczeniem guzów kręgosłupa, z naciskiem na aspekty histopatologiczne, które były kluczowe dla postępowania chirurgicznego.

Prawo Flataua

Flatau odegrał istotną rolę w badaniach dotyczących rdzenia kręgowego. W 1897 roku zidentyfikował zjawisko, które polegało na tym, że im dłuższe były włókna nerwowe, tym bardziej przesuwały się one ku obwodowi. Dzięki pracy pt. „O ekscentryczności układu długich włókien w rdzeniu kręgowym”, Flatau uzyskał doktorat nauk medycznych na Wydziale Medycyny Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego w 1898 roku. Jego badania były później prezentowane na wystawie IV Międzynarodowego Kongresu Neurologów, który odbył się w Paryżu w 1949 roku.

Dystonia i wczesna genetyka

W 1911 roku Flatau wraz z Władysławem Sterlingiem opublikował istotny artykuł dotyczący postępującego skurczu torsyjnego u dzieci, w którym podkreślał, że schorzenie to miało źródło w czynnikach genetycznych. Podobną diagnozę wystawił w tym samym roku także Theodore Ziehen oraz Hermann Oppenheim. Flatau i Sterling zauważyli, że pacjenci z tą dolegliwością wykazywali wyższe zdolności intelektualne niż przeciętne. W 1976 roku Eldridge podkreślił, że praca Flataua i Sterlinga była jedną z pierwszych, które uwzględniały genetyczne czynniki związane z chorobami neurologicznymi. W latach 1921–1923 Flatau opisał również objawy oponowe związane z gruźliczym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych.  Wprowadził m.in. odruch karkowo-mydriatyczny Flataua oraz odruch karkowo-erekcyjny Flataua, a także przebieg łuku odruchowego umiejscowionego w obszarze karkowym.

Migrena

W 1912 roku Flatau zaprezentował monografię dotyczącą migreny, będącą jednym z pierwszych polskich podręczników poświęconych tej dolegliwości. Praca ta, opublikowana w języku niemieckim oraz polskim, doczekała się pozytywnych recenzji, z uwagi na precyzyjne obserwacje kliniczne oraz szczegółowy opis patofizjologii. Flatau wyróżnił różne postacie migreny, takie jak oczna czy padaczkowa, definiując chorobę jako wrodzone usposobienie do patologicznych procesów metabolicznych w systemie nerwowym. Książkę oparł na swoich Autoobserwacjach oraz badaniach z 500 przypadkami.

Migrena, jako taka, nie stanowi choroby niezależnej, autonomicznej; stanowi tylko zespół objawów w wielkim łańcuchu chorobliwie zmienionego neurometabolizmu, którego cechami zasadniczemi są sprawy chemiczne i gruczołowe wewnątrzwydzielnicze. Napad migreny jest wyrazem zaburzenia mózgowego, przyczem jednak mechanizm właściwy może być dziś zaledwie przedmiotem domysłu, przypuszczenia. Mechanizmu tego nie możemy dziś jeszcze odtworzyć i wyrazić w pewnych, w ściśle oznaczonych liniach anatomiczno-fizyologicznych. Siły, które domniemanym tym mechanizmem rządzą, są również dla nas dotychczas nieznane; możemy się ich tylko domyślać, możemy ich działanie przypuszczać zaledwie. Mimo to, wielki postęp, znamionujący rozwój neurologii w drugiej połowie XIX stulecia, znalazł swoje odbicie, w dziedzinie badań nad migreną. Dzięki temu można było oprzeć jej pojęcie na pewniejszym, bo anatomiczno i fizjologicznie obrobionym gruncie. [Edward Flatau, Migrena (wstęp)]

Bóle głowy przy stosunku płciowym, zwane również koitalnymi bólami głowy występują w kilku odmianach. Jakkolwiek powszechnie uważa się, że H. Wolff w 1964 r. zwrócił uwagę na tę postać bólów głowy, to wypada pamiętać, że na ten temat wypowiadał się już Hipokrates. Warto również przypomnieć, co jest pomijane, że wzmiankę o bólach głowy typu migrenowego występujących po stosunku płciowym poczynił Flataua w 1912 r. [Antoni Prusiński]

Początki struktur neurologii w Polsce

Wszystko zaczęło się dzięki inicjatywie Edwarda Flataua, który odegrał kluczową rolę w tworzeniu podstaw neurologii w Polsce. Jego zaangażowanie zaowocowało powstaniem Sekcji Neurologiczno-Psychiatrycznej przy Towarzystwie Lekarskim Warszawskim, a następnie utworzeniem Warszawskiego Towarzystwa Neurologicznego oraz Sekcji Klinicznej Towarzystwa Medycyny Społecznej.

Flatau, wspólnie z Wacławem Męczkowskim, Rafałem Radziwiłłowiczem oraz Ludwikiem Bregmanem, był jednym z głównych organizatorów I Zjazdu Neurologów, Psychiatrów i Psychologów Polskich. To niezwykłe wydarzenie miało miejsce w Warszawie w dniach 11–13 października 1909 roku, stając się jedynym polskim zjazdem naukowym, który odbył się w zaborze rosyjskim, co można uznać za fenomenalny sukces. Zjazd podjął decyzję o wydawaniu dwumiesięcznika Neurologia Polska, którego Flatau został jednym z redaktorów.

Równocześnie był współzałożycielem Warszawskiego Czasopisma Lekarskiego oraz Kwartalnika Klinicznego Szpitala na Czystem, co podkreśla jego aktywność w czasie, gdy nauka medyczna w Polsce zaczynała się rozwijać. Jego obecność na kongresach lekarskich była również zauważalna. W 1931 roku, jako przewodniczący polskiej delegacji, wziął udział w międzynarodowym kongresie neurologicznym w Bernie.

Flatau był także współedytorem niemieckiego czasopisma Jahresbericht über die Leistungen und Fortschritte auf dem Gebiete der Neurologie und Psychiatrie, które za jego sprawą od 1897 roku do 1916 roku publikowało wszystkie polskie prace psychiatryczne. To osiągnięcie miało ogromne znaczenie dla rozwoju polskiej neurologii w okresie, gdy wymagano uznania dla polskich działań naukowych.

W 1914 roku wybuchł konflikt, kiedy niektóre niemieckie dzienniki zaatakowały kongres neurologów w Bernie z powodu uznania uczestników z Polski jako narodowych reprezentantów, wprowadzając nazewnictwo takie jak „Polska austryjacka”, „Polska rosyjska” oraz „Polska pruska”. Te nazwy były w nawiasach, co budziło kontrowersje i oskarżenia o wspieranie niepodległości. Hamburgerska gazeta, ideowo bismarckowska, oskarżała organizatorów kongresu o wywoływanie wrażenia na temat niezależnej Polski i nawoływała niemieckich lekarzy do protestu.

W rezultacie lekarze niemieccy zagrozili wycofaniem się z kongresu, co doprowadziło organizatorów do wykluczenia polskiego komitetu. W obliczu tego, Flatau oraz pozostali polscy neurolodzy podjęli decyzję o nieuczestniczeniu w Zjeździe i zażądali wykreślenia swoich nazwisk z listy organizacyjnej.

Początek XX wieku przyniósł także zmianę w organizacji światowej neurologii. W 1929 roku Edward Flatau napisał do Henry Rileya, sekretarza komitetu organizacyjnego I Międzynarodowego Kongresu Neurologicznego, który miał się odbyć w 1931 roku, wyrażając swoje zdziwienie i smutek faktem, że „ani jeden z wiceprezydentów kongresu, ani żaden z honorowych członków… nie jest z Polski”. Flatau podkreślił, jak polscy neurolodzy nieustannie angażowali się w rozwój nauki nawet w trudnych warunkach politycznych, a ich wysiłki zintensyfikowały się po uzyskaniu niepodległości.

Początki badań neuropatologicznych w Polsce

Pracownia prywatna

Po przybyciu do Warszawy w roku 1899, Edward Flatau założył w swoim prywatnym mieszkaniu – mieszczącym się w budynku, gdzie znajdował się również dom mody Hersego przy ul. Marszałkowskiej 150 – własną pracownię mikroskopową. Historia tej pracy została opisana przez Wacława Solskiego:

„Dorożka zawoziła nas do kamienicy na Marszałkowskiej, tej samej, gdzie w oknach wystawowych salonu mód Bogusława Hersego wypinały się gipsowe panie(…). W tym domu na pierwszym piętrze mieszkał mój wuj, tak samo jak ojciec neurolog i psychiatra, doktor Edward Flatau(…). Pies (bernardyn) też miał swoje zwyczaje. W długiej, wąskiej salce w mieszkaniu stały pod kloszami w spirytusie szare mózgi, zwierzęce i ludzkie, które wuj badał. Bernardyn naciskał w nocy łapą klamkę, zdejmował zębami klosz i wyjadał mózg, zawsze tylko jeden. Klosz zdejmował delikatnie, umieszczając go po cichutku na stole. Wuj wykrywał to dopiero nazajutrz, a czasami po kilku dniach, bo pracował w laboratorium nie codziennie. Zapowiadał wówczas, że bernardyna wyrzuci(…). Bernardyn spoglądał na wuja z wyrzutem i wolnym krokiem opuszczał pokój na znak protestu przeciw tym groźbom.”

Badania prowadzone w tej pracowni były istotne dla rozwoju neuropatologii w Polsce.

Pracownia neurobiologiczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Instytutu Nenckiego

W 1907 roku, gdy w zaborze rosyjskim złagodzono przepisy dotyczące stowarzyszeń, powstało Towarzystwo Naukowe Warszawskie oraz Towarzystwo Psychologiczne. Na początku naukowcy specjalizujący się w biotechnologii nie stanowili zbyt licznej grupy w Warszawie. Wspólnie z Polskim Towarzystwem Badań nad Dziećmi, Towarzystwo Psychologiczne zorganizowało około 1910 roku Pracownię Psychologiczną, której powstanie było możliwe dzięki darowiźnie w wysokości dziesięciu tysięcy rubli od panny Józefy Tuhanowskiej.

Pracownia psychologiczna była kierowana przez Abramowskiego i razem z Pracownią Neurologiczno-Biologiczną, którą prowadził Flatau, mieściła się w prywatnym lokalu Władysława Weryhy.

W maju 1911 roku, po przeniesieniu pracowni mikroskopowej z Towarzystwa Psychologicznego z Alej Jerozolimskich 85 do nowego gmachu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego przy ul. Śniadeckich 8 (wówczas Kaliksta 8), Teofil Simchowicz, który wrócił z Monachium, wspierał organizację tej nowej placówki.

Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego z 1912 roku informowało, że „Pracownia neurobiologiczna założona przez p. E. Flataua przy T-wie Psychologicznem, w maju 1911 r. zastała przez toż T-wo przekazana T-wu Naukowemu wraz z całym inwentarzem, instrumentami, zbiorami (wartości 3488 rb.). Nadto T-wo Psychologiczne przyznało tej pracowni zasiłek rb. 2000 na pierwszy rok istnienia jej przy T-wie Naukowem [..] W pracowni powstaje muzeum, zawierające zbiory preparatów makro i mikroskopowych, specyalna laborantka przygotowuje szereg preparatów normalnych i patologicznych, z których mogą korzystać wszyscy pracownicy.

W sumie pracownię stanowili 14 pracowników stałych, w tym kierownik p. Flatau oraz asystent p. Simchowicz. W latach 1918–1921 pracował również Wiktor Grzywo-Dąbrowski. Oprócz tego, z pracowni korzystali lekarze, którzy chcieli wykorzystać materiały w celach badawczych.

Zgodnie z relacją Hermana:

„Dzień w dzień o godzinie 9 zjawiał się Flatau w pracowni neurobiologicznej przy ul. Śniadeckich 8. Tu wykonywał doświadczenia na zwierzętach, przeglądał preparaty histologiczne, zbierał piśmiennictwo, konferował ze swoimi współpracownikami. O godzinie 11 szedł na kawę do pobliskiej kawiarni Ostrowskiego przy zbiegu ul. Koszykowej i Marszałkowskiej i już po 15 minutach jechał do Szpitala na Czystem przy ul. Dworskiej 15.”

Pracownia prowadziła badania w wielu dziedzinach, takich jak anatomia ogólna i porównawcza układu nerwowego, fizjologia, anatomia patologiczna, a ponadto także terapia doświadczalna układu nerwowego.

W listopadzie 1911 roku w „Nowej Gazecie” zamieszczono fragment dotyczący czterolecia działalności Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, w którym zaznaczone zostało, że pod kierownictwem p. Flataua, prowadzono poważne studia w laboratoriach, które były dobrze wyposażone w cenne przedmioty. Oczekiwano, że na mocy nowo zatwierdzonej ustawy, pracownie te znacznie się rozszerzą, tworząc Instytut Biologiczny imienia Marcelego Nenckiego.

W artykule opublikowanym w 1913 roku w gazecie „Słowo” podkreślono sukcesy pracowni neurobiologicznej Flataua, która działała już dwa lata i nadal rozwijała swoje badania.

W 1923 roku ilustrowane czasopismo „Świat” opublikowało artykuł o trudnych czasach działalności TNW po I Wojnie Światowej, z fotografiami, w tym pracowni radiologicznej, której kierownikiem była Maria Skłodowska-Curie, oraz pracowni neurobiologii prowadzonej przez Edwarda Flataua. Planowano również stworzenie stałego muzeum, które gromadziłoby preparaty zarówno makroskopowe, jak i mikroskopowe.

W 1917 roku „Echo Pragi” przekazało, że łączna liczba mózgów zgromadzonych w pracowni wynosiła wtedy 294.

Pierwotnie, przy ul. Śniadeckich mieścił się również Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego. Instytut ten powstał w Warszawie z inicjatywy uczniów i współpracowników profesora Nenckiego. Na koniec 1918 roku, Kazimierz Białaszewicz z Edwardem Flatauem, kierownikiem Zakładu Neurobiologii, oraz Romualdem Minkiewiczem, kierownikiem Zakładu Biologii Ogólnej, wystąpili do Zarządu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego z propozycją wyodrębnienia tych trzech zakładów oraz utworzenia niezależnej organizacji noszącej nazwę „Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego”.

Edward Flatau był kierownikiem Pracowni Neurobiologii w latach 1911-1923. W 1924 roku w „Robotniku” opublikowano artykuł, w którym wskazano, że mimo trudnych warunków, polska nauka nie zaprzestaje swojego wkładu w rozwój wiedzy. Recenzent odniósł się do monografii „O zespołach pozapiramidowych” Flataua, wydanej przez pracownię neurologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, stwierdzając, że pomimo braku odpowiednich środków, Flatau „drwi sobie z ciężkich warunków i wzbogaca nasz dorobek naukowy”.

Zagadnienia badane w Pracowni obejmowały bogaty zbiór tematów, w tym anatomie prawidłową, porównawczą i patologiczną układu nerwowego, a także kwestię fizjologii oraz patologii i terapii doświadczeń. Specjaliści, tacy jak Teofil Simchowicz, badali oddziaływania w układzie nerwowym przy nadczynności i niedoczynności tarczycy, Józef Handelsman kontynuował badania czynności przysadki mózgowej, Jan Koelichen zajmował się anatomią naczyń chłonnych ośrodkowego układu nerwowego, Maurycy Bornsztajn badał zmiany morfologiczne odpowiadające za zaburzenia funkcji komórkowej, a Bronisław Frenkel prowadził eksperymenty związane z wywoływaniem nowotworów mózgu.

Sam Flatau po analizie wyników ponad 1000 eksperymentów z udziałem białych myszy, udowodnił powszechny destrukcyjny wpływ promieni radu na komórki nowotworów złośliwych mózgów oraz rdzenia kręgowego, podając jednocześnie skuteczną metodę leczenia, która łączyła zabieg operacyjny z naświetlaniem tkanek promieniami rentgenowskimi i radu.

Instytut Neurobiologiczny im. Edwarda Flataua

W późniejszych latach swojego życia, Flatau zauważył, że zmieniające się okoliczności mogą uniemożliwić dalsze prowadzenie pracowni neurologicznej w ramach Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W związku z tym, ze swoimi uczniami starał się zaplanować status niezależnej placówki. W tym kontekście, już po jego śmierci, założono Instytut Neurobiologiczny im. Edwarda Flataua, który działał do czasów wojennych na Puławskiej 41, w lokalu nr 9. Pięć lat po zgonie Flataua, w 1937 roku, miała miejsce sesja naukowa, na której jego uczniowie wygłosili liczne wykłady. Materiały z tej sesji zostały następnie opublikowane w Warszawskim Czasopiśmie Lekarskim, stanowiąc jedno z najważniejszych źródeł historycznych dotyczących Flataua.

W tym czasie, Józef Handelsman z Tworek poruszył znaczenie Flataua dla polskiej psychiatrii, Jakub Mackiewicz koncentrował się na badaniach nad nowotworami układu nerwowego, Herman analizował semiologię i nowe jednostki nozologiczne, Koelichen w swoim wystąpieniu zaznaczył istotność Flataua jako klinicysty, Zandowa mówiła o badaniach eksperymentalnych oraz nauczaniu, a Simchowicz zajmował się pracami anatomicznymi. Maurycy Bornsztajn zaprezentował Flataua jako człowieka i lekarza.

Nawet w czerwcu 1939 roku pojawiły się wydania akredytowane przez Warszawski Instytut Neurobiologiczny, jednak po wojnie ta instytucja przestała istnieć.

Szpital Starozakonnych na Czystem i praktyka lekarska

Edward Flatau miał znaczący wpływ na praktykę medyczną w Warszawie, zwłaszcza jako neurolog i psychiatra. Po przybyciu z Berlina przyjął rolę konsultanta neurologicznego na oddziałach prowadzących przez znanych lekarzy, takich jak Władysław Janowski oraz Bronisław Sawicki.

Konsultant w szpitalach Warszawskich

W jego obowiązkach znajdowało się również pełnienie funkcji doradczej w oddziałach wewnętrznych Teodora Dunina oraz w oddziałach chirurgicznych Władysława Krajewskiego, które mieściły się w Szpitalu Dzieciątka Jezus.

Oddział neurologiczny Szpitala Starozakonnych na Czystem

W roku 1904 Flatau objął stanowisko nadordynatora oddziału neurologicznego w Szpitalu Starozakonnych na Czystem. Po pewnym czasie, ponieważ w styczniu 1913 r. oddano nowy pawilon poświęcony chorobom nerwowym, Flatau stał się ordynatorem neurologii. Na tym stanowisku pracował przez 28 lat, mentorując i szkoląc wielu polskich specjalistów neurologów.

Jego były uczeń, E. Herman, zaznaczył, że Flatau regularnie prowadził uroczyste obchody, na których omawiał każdy przypadek przy łóżku pacjenta. Jego podejście budziło respekt, a sposób, w jaki traktował swoich uczniów, sprawiał, że czuli się jak część niesfalowanej rodziny. Wspomniano również o jego cierpliwości oraz dużej wiedzy, które przyciągały młodych lekarzy, dając im możliwość rozwijania swoich umiejętności.

Do grona jego stażystów należała również Zofia Szymańska (Rosenblum), która później zaangażowała się w prowadzenie sali kobiecej oraz badania epidemiologiczne.

Instytut Patologiczny przy Szpitalu Starozakonnych na Czystem

Flatau był również zaangażowany w tworzenie Instytutu Patologicznego w Warszawie. Przez dłuższy czas starał się o jego wybudowanie, a projekt został zrealizowany w 1933 roku, rok po śmierci Flataua. Budowę zaczęto w 1923 roku, a instytut miał zapewnić dostęp do nowoczesnych technik diagnostycznych i terapeutycznych w szybko rozwijającej się dziedzinie medycyny.

W planach znalazły się takie oddziały jak anatomia patologiczna, biologia, terapia, chemia, bakterioogia oraz audytorium na 100 osób. W 1932 roku Natalia Zand podczas akademii poświęconej E. Flatauowi nawoływała do kontynuacji budowy Instytutu. Także w sierpniu 1933 roku „Nasz Przegląd Illustrowany” zamieścił zdjęcie na okładce z opisem nowej placówki, nazwanej „Instytut Patologiczny imienia doktora Flataua”. Niestety, instytut napotkał trudności finansowe, jednak przetrwał II wojnę światową i obecnie jest częścią Szpitala Wolskiego w Warszawie (Pawilon X).

Psychiatria

Oprócz bogatej pracy w neurologii, Flatau również miał wiele zasług w psychiatrii. Jego współpracownik, Handelsman, podkreślił jego wkład w rozwój polskiej psychiatrii w jednym z warszawskich czasopism lekarskich. Po przybyciu do Warszawy w 1899 roku założył leczenie nerwowych schorzeń w odpowiedzi na potrzebę wśród biedniejszych warstw społeczeństwa, a także prowadził prywatną praktykę psychiatryczną.

W 1913 roku był częścią komitetu leczniczego w zakładzie leczniczym AMELIN, który mieścił się w lokalu przy ulicy Nowo-Aleksandryjskiej (Puławskiej) nr 65 dla psychiatrycznie chorych kobiet i mężczyzn.

Epidemia zapalenia opon mózgowych 1919

Podczas epidemii zapalenia opon mózgowych, która miała miejsce w 1919 roku, Flatau zauważył pierwsze przypadki tej choroby w Polsce już w 1917 roku. Epidemia, znana jako EL, zdominowała zimowy okres 1919/1920 roku. Flatau przedstawił również schorzenia parkinsonizmu pozapalnego w monografii wydanej w 1923 roku. Goldflam w swoim artykule z 1922 roku informował o 67 pacjentach z zapaleniem mózgu, którymi się zajmował pomiędzy 17 stycznia a 17 maja 1920 roku.

W czasie epidemii, chorzy byli hospitalizowani w Szpitalu na Czystem w oddziale kierowanym przez Flataua, gdzie prowadzone były badania bakteriologiczne płynu mózgowo-rdzeniowego w Zakładzie Produkcji Surowic i Szczepionek na Śniadeckich 8.

We wspomnieniach

Edward Flatau, postać znana w warszawskim środowisku medycznym, był osobą, która zyskała rozgłos dzięki swojemu zaangażowaniu w leczenie różnorodnych schorzeń psychiatrycznych. Był cytowany w prasie warszawskiej, szczególnie w kontekście wydarzeń, które miały miejsce w latach dwudziestych dwudziestego wieku. W lutym 1927 roku omawiał tragiczne morderstwo rodziny na Solcu. Irena Solska, znana polska aktorka, dodała również do swojego wspomnienia fakt, że biorąc udział w spektaklu „Nie-boska komedia” Zygmunta Krasińskiego, odwiedziła szpital psychiatryczny prowadzone przez Flataua. Jej wizyty w szpitalu były nie tylko formalnością, bowiem także sama była poddana jego badaniu.

W odpowiedzi na publikację z 25 lipca 1931 roku w „Naszym Przeglądzie”, Nechemjasz Kincler tłumaczył, że umieszczenie jego żony w zakładzie nie było rezultatem podstępu, lecz opierało się na pisemnym orzeczeniu uznanego lekarza, jakim był dr Edward Flatau. Warto również wspomnieć, że jednym z pacjentów Flataua był Jan Lechoń, który w swoich wspomnieniach odnosił się do skomplikowanej natury leczenia.

Trzydzieści lat temu byłem ciężko chory na nerwy – psychostenia typu Janet, jak to później określił drogi dr Artwiński w Krakowie. Wielki neurolog, ale żaden psycholog, dr Flatau, który mnie wtenczas leczył zaaplikował mi leżenie w łóżku i zupełną samotność, tak że widziałem tylko osoby, które mi przynosiły jedzenie, po czym usuwały się w milczeniu. Ponieważ moja choroba była czysto psychiczna, a fizycznie przedtem już doprowadziłem się paromiesięczna kuracja do porządku – system Flataua sprowadził najgorsze skutki, tym bardziej, że w tych dniach nad Wisłą, nad którą mieszkaliśmy, toczyła się bardzo mi nieobojętna bitwa o Warszawę, zakończona zwycięstwem pod Radzyminem. Tak czy owak, moje nerwy doszły do apogeum napięcia i w pewnej chwili, sam nie wiedząc, dlaczego, wyskoczyłem z łóżka, po czym natychmiast na nie opadłem. Wtedy zobaczyłem sam siebie, to znaczy, że leżąc na łóżku widziałem siebie leżącego na łóżku oczami, których czucie znajdowało się przez tych parę sekund poza moim ciałem. Dlatego rozumiem co to znaczy ów stan, który Ochorowicz opowiadał na seansie pannie Tomczykówna, ze kiedy umarł zobaczył siebie z góry. Ja wtedy umarłem na parę sekund. Jan Lechoń

W literaturze pojawiły się także odniesienia do Flataua. W opowiadaniu Izaaka Baszewisa Singera, zatytułowanym „Potęga ciemności”, doktor Flatau jest przywoływany w kontekście demonów. Fragment tego opowiadania obrazowo przedstawia jego popularność: „… dybuk zagnieździł się w uchu Cejtl i recytuje Torę, naucza oraz pieje jak kogut”. To podkreśla, jak wielkie znaczenie miało jego nazwisko w kręgach medycznych nie tylko w Polsce, ale i poza jej granicami. Pełen szacunku, cieszył się uznaniem jako specjalista od nerwów.

W podobnym tonie nawiązuje do Flataua także postać matematyka w kolejnej opowieści Singera, gdzie Flatau jako „słynny psychiatra” staje się doradcą w sprawie problemów małżeńskich: „Nieraz próbowałem namówić szwagra na wizytę u słynnego doktora Flataua, jednego z najlepszych psychiatrów w Polsce, a może i w Europie”. Jest to kolejny dowód na to, że był osobą, która miała znaczący wpływ na życie innych.

W marcu 1931 roku „Robotnik” relacjonował samobójstwo właściciela kantoru bankierskiego, który leczył się u dr. Flataua oraz dr. Simchowicza z manii prześladowczej. Wspomnienia szachisty i neurologa Marek Szapiro również przywołują nieudane próby diagnozy jego schorzenia przez Flataua, co pokazuje, jak różnorodne były losy niektórych z pacjentów lekarza. Wspomnienia te tworzą bogaty obraz nie tylko postaci Flataua, ale również jego znaczenia w historycznym kontekście medycyny psychiatrycznej w Polsce.

Uczniowie i współpracownicy Edwarda Flataua

Edward Flatau był znaczącą postacią w historii medycyny, a jego wpływ jest odczuwalny dzięki licznym uczniom i współpracownikom, którzy wpisali się w rozwój tej dziedziny. Wśród nich możemy wymienić Maksymiliana Biro, który przyczynił się do wielu badań oraz publikacji, Maurycego Bornsztajna, znanego ze swojej pracy klinicznej oraz Jan Brauna, będącego uznanym specjalistą w swej dziedzinie.

Również wyróżniał się Gustaw Bychowski, który miał wiele do powiedzenia w kwestiach zdrowotnych, jak i Ludwik Eliasz Bregman czy Bronisław Frenkiel, którzy przyczyniali się do rozwoju medycyny w Warszawie. Warto wspomnieć o Johannesie Gadzie i Samuele Goldflamie, którzy mieli ogromny wpływ na szkolenie nowych pokoleń lekarzy.

Na kartach historii zapisały się również postacie takie jak Józef Handelsman, Eufemiusz Herman, oraz Louis Jacobsohn-Lask. Wśród nich można zauważyć także Stanisława Kopczyńskiego, który wniósł wiele do polskiej medycyny oraz Jana Koelichena, kontynuującego dzieło swojego mistrza.

Nie można zapomnieć o Emanuelu Mendlu, który był jego bliskim współpracownikiem, oraz o postaciach takich jak Jakub Pinczewski i Leon Prusak, których wkład w medycynę jest nadal doceniany. Wśród innych znakomitych nazwisk warto wymienić Zofię Rosenblum-Szymańską, Władysława Sterlinga oraz Annę Tarpani, będącą jednym z wybitnych uczniów Flataua.

Na koniec listy uwzględniamy Maurycego Wolfa oraz Natalię Zylberlast-Zand, którzy również przyczynili się do działań Flataua i mieli istotny wpływ na rozwój medycyny. Ich wspólna praca w Szpitalu Starozakonnych w Warszawie była fundamentem, na którym zbudowano przyszłość wielu dziedzin medycznych.

Poglądy społeczne

Edward Flatau, znany polski neurolog i anatomiczny naukowiec, wyraził swoje poglądy na temat wagi mózgu kobiet, które stały się niezwykle istotne w kontekście społecznych dyskusji o prawach kobiet. W swoich badaniach odniósł się do roli, jaką odgrywają czynniki społeczne w naukach biologicznych, co wówczas było rewolucyjnym podejściem. Jak sam pisał:

„Do bardzo szeroko omawianych należy kwestia wagi mózgu kobiety. Szczególnie od czasu, kiedy prąd emancypacyjny kobiet zaczął zajmować umysły, rozpoczęły się badania uczonych w tym kierunku: przykład znakomity dla zilustrowania poglądu, jak stosunki społeczne wpływać mogą nawet na tak „suchą” dziedzinę, jaką jest anatomia…”

Flatau ostrzegał przed wyciąganiem jednostronnych wniosków opartych na danych anatomicznych, które mogłyby podważać aspiracje kobiet do równouprawnienia. Zwracał uwagę na to, że to właśnie wyższy rodzaj połączeń neuronowych, a nie waga mózgu, jest kluczem do zrozumienia różnic w organizacji umysłowej pomiędzy płciami.

Waga mózgu kobiet

Jako młody naukowiec Flatau zaangażował się w kwestie związane z ruchem kobiet oraz ich prawami, podkreślając, że nie można używać danych anatomicznych jako argumentu przeciwko ich ambicjom. Jego myśli były na wskroś nowoczesne i postępowe, biorąc pod uwagę ówczesne społeczne normy.

Sprawa polska

Pamięć o Flatauu w kontekście polskiej kultury umysłowej jest żywa. W 1932 roku według wspomnień Henryka Higiera, Flatau, z przekonania politycznego, zerwał więzi przyjacielskie z Niemcami, będąc głęboko zaniepokojonym traktowaniem polskiej kultury i umysłowości. Przeniósł swoją karierę do Francji, gdzie skupił się na działalności naukowej w obszarze medycyny.

W swoich refleksjach podkreślał, iż czuje się współodpowiedzialny za rozwój polskiej myśli badawczej, z zapałem zgłębiając historię polskiej medycyny. W 1899 roku zanotował, że urodzony w Poznaniu Remak, znany histolog, ogłosił swoją istotną pracę w języku polskim. Działania Flataua obejmowały również przekład swoich prac na język polski, co było znaczącym wkładem w rozwój polskiej nauki.

Był osobą, która z zaangażowaniem wspierała potrzeby społeczności żydowskiej, jako lekarz oraz uczestnik wielu charytatywnych akcji. W obliczu wyzwań wojennych w 1914 roku, zajął się działalnością na rzecz osób bezdomnych. W 1929 roku brał udział w ogromnej akcji pomocy dla dzieci żydowskich, wspierając budowę szpitala przy ulicy Śliskiej.

Śmierć i nagrobek

W styczniu 1932 roku u Edwarda Flataua zdiagnozowano niepokojącego guza mózgu, co było początkiem jego tragicznej drogi. Zmarł pięć miesięcy później, a jego ostatnia droga prowadziła na cmentarz żydowski, znajdujący się przy ulicy Okopowej w Warszawie w kwaterze 10, rząd 2. Dr A. Goldman wspominał o nim jako o osobie, która w trudnych czasach potrafiła zachować stoicyzm i spokój, dokumentując swoje cierpienia: „małomówny w potocznych rozmowach, odporny na trudności zawodowo-naukowe, b.p. Edward Flatau, zginął wskutek cierpienia, które sam podpatrywał i skrzętnie notował, ze stoicyzmem i w ukryciu (…)”.

Na ceremonii pogrzebowej, która przyciągnęła kilka tysięcy osób, przemawiał m.in. jego bliski przyjaciel Samuel Goldflam, który z głębokim wzruszeniem stwierdził: „(…) mam przemawiać nad grobem mego nieodżałowanego przyjaciela… Był fanatykiem pracy i pracował do upadłego, od stycznia wiedział doskonale, że jest dotknięty nieuleczalną chorobą, nikomu się z tego nie zwierzał, nie dawał po sobie nic poznać”.

Nad jego grobem, dzięki staraniom rzeźbiarza Mieczysława Lubelskiego, powstał imponujący nagrobek. Na metalowej tabliczce, która dziś niestety zaginęła, można było odnaleźć informacje na temat twórcy: Artysta rzeźbiarz M. Lubelski. Wykonanie z własnych granitów A. Czeżowski i E. Strug. Cenne informacje na ten temat przechował w swoich zapiskach Kazimierz Flatau.

Rzeźba nagrobna to dzieło przedstawiające uczoną księgę oraz postacie eskulapa, symbolizującego odnowę, i kielicha Hygei, który oznacza zdrowie. W 2019 roku, dzieło to zostało odtworzone oraz wykonane w czerwonym granicie American Red, sprowadzonym z kamieniołomów Rock of Ages w USA. Ostateczne odtworzenie wymagała również inskrypcja nagrobna, która w oryginale składała się z liter wykonanych z brązu mocowanych do frontowego lica górnego bloku granitu. W górnej części nagrobka dokonano obrotu o 180 stopni, a całość odsłonięto 8 kwietnia 2021 roku.

Wydarzenia współczesne

W listopadzie 2018 roku w Płocku miała miejsce wyjątkowa sesja, która świętowała 150-lecie urodzin Edwarda Flataua. W czasie tego wydarzenia, Towarzystwo Lekarskie Warszawskie pośmiertnie uhonorowało Flataua medalem Włodzimierza Brodowskiego oraz Ludwika Paszkiewicza. Jerzy Jurkiewicz, prezydent Towarzystwa, zwrócił uwagę, iż było to w pewnym sensie dokończenie akademii, która odbyła się w 1932 roku. Wtedy to wystąpienia wygłosili Henryk Higier oraz Jan Koelichen.

Następnie, 16 września 2021 roku, na ulicy Śniadeckich 8 w Warszawie odsłonięto tablicę pamiątkową, upamiętniającą Edwarda Flataua. Z kolei, 9 listopada 2021 roku, replika rzeźby z grobu Edwarda Flataua została zaprezentowana na stałej wystawie „Z Płocka i dla Płocka. Galeria płocczan XX wieku”, która znajduje się w Muzeum Mazowieckim w Płocku.

---

Oceń: Edward Flatau

---