Ludwik Krzywicki

---

Życiorys

Ludwik Krzywicki, wychowany w rodzinie ziemiańskiej o zubożonym statusie, pochodził z Płocka, gdzie jego rodzina pieczętowała się herbem Kierdeja. Atmosfera patriotyzmu zdominowała jego wczesne życie, szczególnie w czasach spędzonych w domu dziadka. Ukończenie rządowego Płockiego Gimnazjum Gubernialnego (dzisiaj znane jako Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku – „Małachowianka”) otworzyło przed nim nowe horyzonty. W szkole poznał przyszłych działaczy partii Proletariat, jak Aleksander Dębski i Edmund Płoski, z którymi dzielił pasję do literatury pozytywistycznej.

W 1876 roku Krzywicki zadebiutował jako autor w nielegalnym pisemku szkolnym „Jutrzenka”. Po zdaniu matury w 1878 roku rozpoczął studia na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, gdzie jego zainteresowania skupiły się na matematyce. W 1880 roku na młodego studenta wielki wpływ wywarła lektura Kapitału Karola Marksa, co zainspirowało go do zaangażowania się w propagowanie idei socjalistycznych. Pod koniec 1882 roku w uniwersyteckim środowisku wyłoniła się grupa młodzieży socjalistycznej, znana jako „krusińszczycy”, w skład której wchodził Krzywicki, a jej liderem był Stanisław Krusiński.

Razem z innymi członkami grupy, Krzywicki zrealizował pierwszy polski przekład pierwszego tomu Kapitału Marksa oraz podjął działalność publicystyczną na łamach „Przeglądu Tygodniowego”. Jego debiut jako publicysta miał miejsce w artykule „Jeszcze o program”, w którym krytykował wizje pracy organicznej Bolesława Prusa, dostępnego w Bolesława Prusa.

W wyniku represji po buncie młodzieży w 1883 roku, Krzywicki wyjechał nielegalnie do Krakowa, a jego kolejne podróże zaprowadziły go do Lipska, Berno, Zurychu, Paryża i Lwowa. W Lipsku uczestniczył w wykładach Wilhelma Wundta, a także studiował ekonomię pod okiem Wilhelma Roschera. Jednak jego najważniejszym celem stało się wydanie Kapitału, co stało się również tematem jego korespondencji z Fryderykiem Engelsem.

Intensywna działalność emigracyjna Krzywickiego łączyła się z nawiązaniem kontaktów w polskiej oraz niemieckiej społeczności socjalistycznej. Poznał tam Szymona Dicksteina, Marię Jankowską-Mendelson, Stanisława Mendelsona, a także przedstawicieli międzynarodowego ruchu socjalistycznego, takich jak Wilhelm Liebknecht i Eduard Bernstein. W tym czasie, Krzywicki przetłumaczył wiele prac Marksa i Engelsa na język polski, w tym pracę Engelsa „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa”, wydaną jako „Początki cywilizacji”.

W okresie swojego pobytu w Zurychu, Krzywicki towarzyszył wykładom Richarda Avenariusa, a w 1885 roku objął redakcję „Przedświtu” w Paryżu. W tych pismach napisał blisko 30 artykułów, które zyskały uznanie jako fundamentalne osiągnięcia polskiej myśli socjalistycznej. Przybył do Lwowa w 1885 roku, gdzie prowadził wykłady w tajnych środowiskach młodzieży socjalistycznej oraz poślubił Rachael Ludwikę z Feldbergów, rosyjską studentkę medycyny, z którą miał syna Jerzego (ur. 1897), późniejszego prawnika i męża feministki Ireny Krzywickiej, oraz ojca Andrzeja, znanego fizyka i matematyka.

Po dwuletnim okresie w Płocku, w 1888 roku Krzywicki osiedlił się w Warszawie. Jako działacz Związku Robotników Polskich, współpracował z Julianem Marchlewskim, zyskując pozycję jako teoretyk partii. Po aresztowaniach wśród działaczy ZRP, udał się do Berlina i w 1893 roku odwiedził Stany Zjednoczone. Krótkie wyjazdy do bibliotek w Berlinie, Petersburgu i Londynie stały się normą.

W latach 1902–1905 był współtwórcą i redaktorem społeczno-polityczno-kulturalnego tygodnika „Ogniwo”, a także aktywnie uczestniczył w Towarzystwie Kultury Polskiej. Przez wiele lat był związany z PPS-Lewicą, angażując się w edukację socjalistyczną poprzez wykłady na tajnym Uniwersytecie Latającym od 1888 roku. Krzywicki był dwukrotnie więziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej: pierwszy raz w latach 1899–1900, a drugi w 1905 roku w związku z rewolucją.

W okresie 1905–1918 Krzywicki był członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych, a także pełnił ważne funkcje w ich zarządzie. Jako wykładowca Wydziału Przyrodniczego TKN prowadził zajęcia z socjologii, historii małżeństwa i rodziny, teorii ekonomicznych oraz kultury polskiej w XVIII i XIX wieku. Jego działalność objęła również wykłady na Wydziale Humanistycznym TKN.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku, Krzywicki uczył socjologii na Wolnej Wszechnicy Polskiej, a później pracował w różnych instytucjach naukowo-badawczych oraz uczelniach. Wydział Historii Ustrojów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego i Instytut Gospodarstwa Społecznego to miejsca, w których odegrał kluczową rolę. W 1938 roku Instytut Gospodarstwa Społecznego uhonorował go jubileuszową księgą na jego cześć. Osiągnięcia Krzywickiego zostały również dostrzegane w Polskiej Akademii Umiejętności, gdzie został powołany do składu oraz jednogłośnie wybrany na przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.

W latach 30. XX wieku jego znaczenie jako socjologa i uczonego stało się widoczne, a dorobek był obszerny, zarówno pod względem liczby publikacji, jak i różnorodności tematów. Wśród jego prac znalazła się fundamentalna książka „Społeczeństwo pierwotne, jego rozmiary i wzrost” z 1937 roku oraz trzytomowe wspomnienia, które ukazały się po jego śmierci.

Za swoją działalność Krzywicki otrzymał wiele wyróżnień, takich jak nagroda im. Natansona, Kasa im. Mianowskiego, oraz w 1934 roku nagrodę naukową m. st. Warszawy za ogół osiągnięć. W 1940 roku Uniwersytet w Kownie przyznał mu doktorat honoris causa, wyrażając uznanie za jego badania nad litewskimi grodziskami, które były prowadzone niemal od początku wieku. Jego prace na ten temat zostały również przetłumaczone na litewski.

Do końca życia mieszkał w Kolonii Staszica, przy ul. Langiewicza 25. Zmarł na zawał serca w Warszawie, a jego ostatnie miejsca spoczynku znajdują się na tutejszym cmentarzu ewangelicko-augsburskim (dz. 50 m. 4).

Poglądy i dorobek naukowy

Myśl Ludwika Krzywickiego koncentrowała się na teorii rozwoju społecznego oraz na badaniu mechanizmów transformacji społecznych. Analizował on różnorodne formacje społeczno-ekonomiczne, z szczególnym naciskiem na wspólnoty pierwotne i kapitalizm. Jego innowacyjne podejście do społeczeństw terytorialnych, charakteryzujących się obecnością własności prywatnej, jak również teoria idei społecznych, stanowią ważne osiągnięcia w jego dorobku. Krzywicki interesował się także najniższymi formami więzi społecznej, klasyfikując ustroje społeczne na rodowe i terytorialne, a jego badania obejmowały także zagadnienia związane z rodowodem oraz z mechanizmami rozpowszechniania idei społecznych.

Jako przedstawiciel pierwszego pokolenia polskich uczniów Marksa, Krzywicki przez całe życie pozostawał wierny zasadom marksizmu. Jego interpretacja tego nurtu była zdeterminowana przez szerszy kontekst filozoficzny końca XIX wieku, co sprawiło, że znalazły się w nim wpływy pozytywizmu, ewolucjonizmu i empiriokrytycyzmu. Chociaż był sceptyczny wobec problemów ontologicznych, które były wówczas niedostępne, dostrzegał w marksizmie głównie metodologiczne podejście do badań społecznych. Zwracał również uwagę na znaczenie filozofii w kształtowaniu holistycznego obrazu rzeczywistości.

W swoich poglądach Krzywicki kładł szczególny nacisk na materializm historyczny. Uważał, że rozwój to proces powolny i stopniowy, chociaż wczesna publicystyka autora często miała rewolucyjny charakter. Krzywicki postrzegał siły wytwórcze jako nieustanny element zmian w historii społecznej; były one czynnikami, które kształtowały nadbudowę ideologiczną i prawną społeczeństwa. Jego interpretacje były głęboko zakorzenione w analizie przyczyn społecznych, wskazując, że wszelkie przemiany mają swoje źródło w stopniowych przekształceniach stosunków rzeczowych, które stanowią podstawę więzi społecznej w kontekście społeczeństwa terytorialnego.

Pojęcia „spoidła przedmiotowe”, odnoszące się do narzędzi oraz podziału pracy, odgrywały kluczową rolę w jego analizach. Twierdził, że zmiany w stosunkach rzeczowych są stymulowane przez innowacje w metodach produkcji, na które wpływają osobiste dążenia ludzi. Jednocześnie Krzywicki podkreślał znaczenie idei, które w jego interpretacji są równie istotne, jako że pojawienie się mowy i etyki miało współokreślać ewolucję więzi społecznych, rozumianą jako współdziałanie czynników materialnych i ideowych.

Krzywicki dostrzegał także znaczenie własności psychicznych ludzi oraz elementu antropologicznego w tworzeniu historii. Najwięcej uwagi poświęcał epoce wspólnoty pierwotnej, którą badał w kontekście literatury etnograficznej. Zgodnie z jego poglądami, ewolucja rodziny miała kluczowe znaczenie dla rozwoju wspólnoty pierwotnej, w odróżnieniu od sił społecznych, co odzwierciedlało stanowisko Engelsa. W tym kontekście Krzywicki twierdził, że w ustrojach rodowych to reprodukcja życia była główną siłą napędową rozwoju oraz kształtowała relacje międzyludzkie.

Wkład Ludwika Krzywickiego w marksizm, szczególnie jego analiza idei jako czynnika rozwoju społecznego, pozostaje istotnym elementem współczesnych badań. Jego prace dotyczące rodowodu idei, ich wędrówki w czasie oraz związku z podłożem historycznym, stanowią ważną część jego spuścizny intelektualnej.

Upamiętnienie

W Płocku, rodzinnym miejscu Ludwika Krzywickiego, można podziwiać jego pomnik, który został stworzony przez Stanisława Lisowskiego w 1966 roku. Dodatkowo, na jego domu, znajdującym się przy ulicy Bielskiej 14, umieszczono tablicę pamiątkową, która upamiętnia jego życie i dorobek naukowy.

W Płocku można również znaleźć ulicę nazwaną jego imieniem na osiedlu Międzytorze, co świadczy o jego znaczeniu dla lokalnej społeczności.

Warto wspomnieć, że w 1951 roku jego imieniem została nazwana ulica w Warszawie, w miejscu, gdzie dawniej znajdowała się ulica Sucha, blisko miejsca jego zamieszkania. Takie upamiętnienie Krzywickiego miało miejsce także w wielu innych miastach w Polsce.

Wydania prac

Prace Ludwika Krzywickiego to niezwykle ważny wkład w polską myśl socjologiczną. Poniżej przedstawiamy zestawienie kluczowych publikacji:

• Praca zbiorowa, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1938,
• Studia socjologiczne. Wybór, red. Adam Schaff, PIW, Warszawa 1951,
• Dzieła, t. 1–9, PWN, Warszawa 1957–1974,
• Idea a życie. Z wczesnej publicystyki (1883–1892), PWN, Warszawa 1957,
• Wspomnienia, t. 1–3, Czytelnik, Warszawa 1957–1959,
• Kwestia rolna. Przełom w produkcji środków spożywczych w drugiej połowie wieku XIX, red. Józef Chałasiński i in., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967,
• Wybór pism, red. Henryka Hołda-Róziewicz, PWN, Warszawa 1978,
• Człowiek i społeczeństwo. Wybór pism, red. Janusz Sztumski, Książka i Wiedza, Warszawa 1986,
• Społeczeństwo pierwotne. Jego rozmiary i wzrost, red. Aleksander Posern-Zieliński, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2004,
• Ekscesy antyżydowskie na polskich uczelniach w latach trzydziestych XX w., red. Leszek Lachowiecki, Towarzystwo Wydawnicze i Literackie, Warszawa 2009,
• O kwestii społecznej, socjalizmie i złudzeniach demokratycznych. Wybór pism, red. Krzysztof Mazur, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2023.

Wybrana bibliografia

Oto wybór najważniejszych publikacji, które odnoszą się do postaci Ludwika Krzywickiego:

• – Henryk Holland, Ludwik Krzywicki – nieznany. Wyd. Książka i Prasa, Warszawa 2007,
• – Henryka Hołda-Róziewicz, Ludwik Krzywicki jako teoretyk społeczeństw pierwotnych, Ossolineum, Wrocław 1976,
• – Józefa Hrynkiewicz, Kwestia społeczna w pracach Ludwika Krzywickiego, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1988,
• – Tadeusz Kowalik, Krzywicki, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1965,
• – Tadeusz Kowalik, O Ludwiku Krzywickim. Studium społeczno-ekonomiczne, PWN, Warszawa 1959,
• – Stefan Król, Cytadela warszawska, Wyd. KiW, Warszawa 1978, s. 214,
• – Irena Krzywicka, Żywot uczonego. O Ludwiku Krzywickim, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1951,
• – Oskar Lange, Ludwik Krzywicki jako teoretyk materializmu historycznego, Wyd. Spółdzielnia Wydawnicza „Wiedza”, Warszawa 1947,
• – Ryszard Nazar, Z dziejów recepcji marksizmu w Polsce. Koncepcja materializmu historycznego w ujęciu Ludwika Krzywickiego, PWN, Warszawa 1987,
• – Adam Schaff, Narodziny i rozwój filozofii marksistowskiej, KiW, Warszawa 1950,
• – Wizjoner i realista. Szkice o Ludwiku Krzywickim, red. Józefa Hrynkiewicz, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012.

---

Oceń: Ludwik Krzywicki

---